Orality and Literacy (Persian translation)

Gregory Nagy

Translated into Persian by Farnoosh Shamsian

[[This article was first published in Encyclopedia of Rhetoric (ed. T. O. Sloane; Oxford 2001) 532-538. It is currently available in English here: https://chs.harvard.edu/curated-article/gregory-nagy-orality-and-literacy/.]]

گرگوری ناژ

برگردان فارسی: فرنوش شمسیان

مفهوم شفاهیّت [1] از توصیف قو‌م‌شناسانه‌ی شعر شفاهی [2] به طور خاص و همچنین سنت شفاهی [3] به طور کلی ریشه می‌گیرد. از جمله آثار بنیادین در این زمینه، کتاب «سراینده‌ی قصه‌ها» از آلبِرت لُرد [4] (۱۹۶۰، انتشار ویرایش جدید پس از مرگ در سال ۲۰۰۰ با مقدمه‌ی میچل و ناژ) است که در آن پژوهش‌های نوآورانه‌ی میلمَن پَری [5] درباره سنت‌های شفاهی در یوگسلاوی سابق از ۱۹۳۳ تا ۱۹۳۵ شرح داده شده است (مجموعه مقالات، پَری ۱۹۷۱). پری در سال ۱۹۳۵ در ابتدای حرفه‌ي دانشگاهی خود و پیش از آنکه بتواند نتیجه‌ی پژوهشش درباره سنت‌های شفاهی زنده را منتشر کند درگذشت. متون منتشرشده از او اکثرا برمبنای پژوهش‌های پیشینش درباره شواهد متنی اشعار هومری است. پری استاد یونانی باستان بود و در پی پاسخی برای آنچه «پرسش هومری [6] » نامیده می‌شود می‌گشت؛ پرسشی که محوریت آن شرایط تاریخی سرایش ایلیاد و اودیسه‌ی هومری است. «پرسش هومری» را می‌توان چنین خلاصه کرد: آیا اشعار هومری با کمک نوشتن پدید آمدند یا بدون آن؟ پژوهش پری درباره‌ی مقایسه‌ی اشعار هومری با سنت‌های شفاهی زنده‌ی اشعار پهلوانی اسلاوی جنوبی او را بدین باور وا داشت که اشعار هومری نیز زاده‌ی سرایش شفاهی [7] هستند. پس از مرگ پری، شاگرد او آلبرت لُرد پژوهش‌های میدانی او در یوگسلاوی سابق را ( به ویژه طی سال‌های ۱۹۵۱ تا ۱۹۵۲) ادامه داد. کتاب «سراینده‌ی قصه‌ها» [8] حاصل میراث مشترک هر دوی آنهاست.

مجموع پژوهش‌های لرد و پری موفقیت‌آمیزترین پاسخی است که تاکنون به «پرسش هومری» داده شده است، گرچه شرایط تاریخی و چگونگی سرایش اشعار هومری همچنان در میان پژوهشگران مورد بحث است. با این حال اوج موفقیت پری و لرد را می‌توان در امکان گسترش روش‌شان به بسیاری از نوشته‌ها و پیشانوشته‌های [9] ادبی فراتر از ادبیات یونان باستان دانست.

در زمینه‌ي ادبیات پیشانوشتاری، کتاب «سراینده‌ی قصه‌ها» از آلبرت لرد به عنوان اثری بنیادین در مطالعات قو‌م‌شناسانه‌ی شعر شفاهی مورد توجه قرار گرفته است. سنت‌های شفاهی زنده در همه‌ جای جهان یافت می‌شوند: سرود‌های اسکاتلندی، موعظه‌های مذهبی در جنوب ایالات متحده، مدیحه‌های خوسایی [10] ، و صدها مورد دیگر از این دست (برای اطلاعت بیشتر در باب انواع شعر شفاهی می‌توانید به کتابشناسی ژورنال سنت شفاهی [11] به سردبیری جان م. فولی از ۱۹۸۶ مراجعه کنید.)

در زمینه‌ی ادبیات نوشتاری، آلبرت لرد روش پَری-لُرد در سنت‌های یونان باستان را به پژوهش در سنت‌های قرون وسطایی در انگلیسی باستان و فرانسوی باستان نیز گسترش داد؛ و بعدها دیگر پژوهشگران این روش را برای مطالعه‌ی آثار نورس باستان، انگلیسی میانه ، آلمانی بالای میانه، ایرلندی، ولزی و دیگر سنت‌های قرون وسطایی اروپایی به کار بردند. روش پری-لرد همچنین در طیف وسیعی از ادبیات غیر اروپایی، از جمله سنت‌های عربی و فارسی، هندی و چینی به کار رفته است (برای اطلاعات بیشتر به کتابشناسی این مقاله مراجعه کنید).

بنابراین ، در واقع روش پری و لرد از «پرسش هومری» فراتر رفته است. پژوهش آنان به ایده‌ای بنیادین منجر شده است که فراتر از بافت تاریخی شعر هومری یا هر سنت دیگری است. این ایده، همانطور که توسط پری و لرد بیان‌ شده ، این است که سنت‌های شفاهی اساس سنت‌های نوشتاری را تشکیل داده‌اند.

این بدان معنا نیست که چنین تفکری بی‌سابقه بوده است، بلکه این دیدگاه در نهایت نتیجه‌ی بحث میان پژوهشگران درباره «پرسش هومری» است. نمونه اولیه این دیدگاه را می‌توان در نظریه پردازی‌ هومریِ فرانسوا ادلن [12] ، ابه دوبینیاک [13] ( از سال ۱۶۶۴؛ انتشار پس از مرگ ۱۷۱۵) ، توماس بلک‌ول [14] (۱۷۳۵)، جامباتیستا ویكو [15] (۱۷۴۴) و رابرت وود [16] (انتشار خصوصی در سال ۱۷۶۷ و چاپ پس از مرگ در ۱۷۶۹) یافت. تکامل این دیدگاه در آثار دو تن از تاثیرگذارترین مصححان هومر در تاریخ به نقطه‌ی عطف خود رسید: ژان باتیست گاسپار دانس دو ویلوازون [17] (در پیشگفتار تصحیحش از نسخه‌ی Venetus A ایلیاد ، ۱۷۸۸) و فریدریش آگوست ولف [18] (در پیشگفتار ۱۷۹۵ تصحیحش از ایلیاد در ۱۸۰۴ و ادیسه در ۱۸۰۷). هر دوی این مصححان دوره‌ای پیشاتاریخی از شعر شفاهی را در تکامل ایلیاد و ادیسه‌ی هومری در نظر گرفتند. ایده‌ی وجود دوره‌ای پیشانوشتاری در تاریخ حماسه یونان باستان همچنین در تفسیر ایلیاد در سال ۱۸۰۲ اثر کریستین گوتلوب هینه [19] ، پژوهشگر مطرح حیطه‌ی یونانی باستان و لاتین، بیان شده است. تأثیر چنین دیدگاه‌هایی باعث ایجاد رویکردی آرمانی به شعر شفاهی شد. نمونه‌‌ی شاخص چنین رویکردی مقایسه‌ی یوهان گوتفرید هردر [20] بین مراحل پیشانوشتاری شعر هومری با سنت‌های بومی ژرمنی است (در Homer, ein Günstling der Zeit، سال ۱۷۹۵). رویکرد آرمانی به شعر شفاهی منجر به ایجاد آثار ادبی تلفیقی بومی مانند «کاله‌والا» [21] اثر الیاس لونروت [22] (۱۸۴۹، چاپ اول در ۱۸۳۵) شد که از سنت‌های شفاهی اصیل فنلاندی نشأت گرفته است. استفاده‌ی ادبی آرمان‌گرایانه از سنت‌های شفاهی ممکن است به راحتی منجر به سوء استفاده شود: ارزش قوم‌نگارانه‌ی برخی از این آثار ادبی چندان قابل اعتماد نیست. برای مثال، بازآفرینی جیمز مکفرسون [23] از فرهنگ عامه‌ی اسکاتلند کوهستانی [24] در «مجوعه‌ي آثار اوسیان» [25] (۱۷۶۵) را می‌توان از جمله‌ی چنین تالیفاتی دانست.

با توجه به پیشینه‌ی این اندیشه، به‌جاست بپرسیم که چرا درنهایت پری و لرد را عاملانِ تبیین نهایی این دیدگاه می‌دانند که سنت‌های شفاهی اساس سنت‌های نوشتاری را تشکیل داده‌اند؟ پاسخ ساده است: پری و لرد اولین کسانی بودند که روشی نظام‌مند برای مقایسه‌ی شواهد درونی سنت‌های شفاهی زنده پدید آوردند، روشی که در «تحقیق میدانی» آنها درباره‌ی شواهد درونی سنت‌های نوشتاری [26] دیده می‌شود. آنچه در کاربرد اخیر اصلاحاتی مانند شفاهیّت یا تئوری شفاهی بازتاب یافته است، در وهله‌ی اول روش‌شناسی آنهاست (برای اشتباهات معمول در استفاده از اصطلاح «تئوری شفاهی» [27] ، مراجعه کنید به ناژ ۱۹۹۶: ۱۹-۲۰).

مطالعه‌ی تطبیقی نظام‌مند پری-لرد نیاز به رویکرد تجربی باریک‌بینانه‌ای در تحلیل شواهد درونی سنت‌های شفاهی زنده داشت، که مصداقش در پژوهش آنها شواهد اسلاوی جنوبی و مقایسه‌ی آن با شواهد متنی هومر بود. برای اطمینان بیشتر، مدل‌های دیگری نیز برای تحلیل درونی [28] به کار گرفته شده است که یک نمونه‌ی برجسته‌ی آن پژوهش‌های مردم‌نگارانه‌ي ماتیا مورکو [29] درباره حماسه‌های مسلمانان اسلاوی جنوبی در مناطق بوسنی و هرزگوین است (۱۹۱۳، همچنین لرد ۱۹۶۰: ۲۸۱ را ببینید). از دیگر پیشگامان این زمینه ویلهلم رادلف [30] است که سنت‌های شفاهی شعر «قراقرقیز» [31] در آسیای میانه را بررسی کرده است (۱۸۸۷، لرد ۱۹۶۰: ۲۸۱ را ببینید). با این حال، این آثار در درجه‌ی اول توصیفی بودند و نه تطبیقی. در مورد حماسه‌های آسیای میانه، استفاده‌ی نظام‌مند از روش تطبیقی كه برای مثال در آثار كارل رایشل [32] (۲۰۰۰) مشهود است، مستقیماً بر اساس آثار پری و لرد بنا نهاده شده است.

بنابراین آنچه در درجه اول پری و لرد را از پیشینیان‌شان متمایز می‌کند ایجاد رویکرد تطبیقی نظام‌مند در مطالعه‌ی سنت‌‌های شفاهی است. نقطه‌ی آغاز پژوهش تطبیقی آنان، که در وهله‌ی اول درباره‌ی سنت‌های حماسی مسلمانان یوگسلاوی سابق بود، برای آنان فرصتی فراهم آورد تا تعاملات زنده میان سنت‌های شفاهی و نوشتاری را بیازمایند. آنان مشاهده کردند که منزلت نوشتن به عنوان یک فناوری و فرهنگِ نوشتاریِ نتیجه‌ی آن، -در بافت تاریخی پژوهش آنها- فرهنگ سنت‌های شفاهی را به بی‌ثباتی سوق می‌داد. با این‌حال، مشاهدات آنها صرفاً وجهی برای تطبیق با دیگر نمونه‌های آزمایشی احتمالی بود و نه قاعده‌ای جهان‌شمول (میچل و ناژ ۲۰۰۰: ۱۳؛ فینگان [33] ۱۹۷۶). برای مثال، آلبرت لرد در آثار بعدی خود به وضوح بیان کرده است که در فرهنگ‌های بسیاری، سنت‌های نوشتاری نه تنها موجب عدم ثبات سنت‌های شفاهی نمی‌شوند، بلکه حتی می‌توانند با آنها همزیستی کنند (لرد: ۱۹۹۱، همچنین لرد ۱۹۸۶ب را ببینید). به طور کلی متن‌گردانی [34] یا Verschriftung هر فرهنگ شفاهی باید با Verschriftlichung، یعنی تکامل هر فرهنگ نوشتار یا Schriftlichkeit، متمایز گردد (اوسترایشر ۱۹۹۱).

از دید پری و لرد، تضاد بین کتبیّت [35] و شفاهیّت، یعنی تضاد بین Schriftlichkeit و Mündlichkeit، یک متغیر فرهنگی است و نه جهانی. پژوهش‌های میدانی‌شان آنان را بدین سمت سوق داد که کتبیّت و شفاهیّت را به مثابه‌ی متغیرهای شناختی [36] نیز در نظر گیرند (میچل و ناژ ۲۰۰۰: ۱۴).

علاوه‌ بر این، کتبیّت نیز مانند شفاهیّت از جهانی‌شدن سرپیچی می‌کند. نحوه‌ی عملکرد و حتی مفاهیم خواندن و نوشتن از یک فرهنگ به فرهنگ دیگر متفاوت است (ناژ ۱۹۹۸؛ نک. سونبرو [37] ۱۹۹۳). یک نمونه‌ی قابل توجه در این زمینه، تنوع فرهنگی در پدیده‌هایی مانند عدم فاصله گذاری در خط (scriptio continua) و «خاموش‌خوانی» است [38] (ناژ ۲۰۰۰، گاوریلف [39] ۱۹۹۷).

برای پری و لرد، تاریخ سنت‌های نوشتاری و شفاهی، یا به عبارت دیگر تاریخ ادبیات نوشتاری و پیشانوشتاری به یکدیگر وابسته‌اند. لرد برای نشان دادن مشاهداتش درباره ارتباط تاریخی عملکرد و زیبایی‌شناسی سنت‌های نوشتاری و شفاهی، حتی از «ادبیات شفاهی [40] » سخن می‌گفت (نک. لرد ۱۹۹۵، به ویژه فصل هشتم). لرد بعدتر مطالعه‌ی تطبیقی سنت‌های شفاهی و نوشتاری را به عنوان شاخه‌ی جدید از ادبیات تطبیقی بسط داد (گیلن [41] ۱۹۹۳: ۱۷۳ تا۱۷۹). اتفاقی نیست که کتاب «سراینده‌ی قصه‌ها»ی لرد نخست در یک مجموعه آثار ادبیات تطبیقی به چاپ رسید و هری لوین [42] ، که در آن زمان سردمدار رشته‌ی تازه تاسیس ادبیات تطبیقی بود بر چاپ ۱۹۶۰ آن درآمد نوشت، و حتی در جلسه‌ی دفاع پایان‌نامه‌ی لرد شرکت کرد (میچل و ناژ ۲۰۰۰: ۱۷).

با وجود این موضعِ پری و لرد، بارها و به طرق مختلف ادعا شده است که «تئوری» پری-لرد بر اساس تمایزی صریح بین شفاهیّت و کتبیّت بنا شده است. این ادعاها از عدم شناخت بُعد قوم‌نگارانه‌ی کار پری و لرد، و به طور کلی از عدم شناخت عملکرد قابل آزمایش و زیبایی‌شناسی سنت‌های شفاهی ناشی می‌شوند. این عدم شناخت باعث پیش‌داوری‌هایی شده است که در انتقاد از لرد تنها به خاطر سعی در مقایسه سنت‌های شفاهی اسلاوی جنوبی با سنت‌های ادبی نوشتاری [43] فرهنگ فاخر تمدن کلاسیک و قرون وسطایی اروپای غربی بازنمود یافته است. این پیش‌فرض ضمنی که سنت‌های شفاهی در برابر معیارهای زیبایی‌شناسانه‌ی ادبیات غربی پست‌تر هستند، به تصورات آرمانی راجع به تفاوت‌های کتبیّت و شفاهیّت باز می‌گردد (میچل و ناژ ۲۰۰۰: ۱۴).

بیشتر انتقادات از این دست، همان‌طور که لرد در کتاب‌های متاخرش ثبت کرده است (۱۹۹۱ و ۱۹۹۵)، تحت تاثیر عدم شناخت کلی واقعیات علمی راجع به کتبیّت و ضمنیات فرهنگی آن در بالکان شکل گرفته اند. علاوه بر این مشکلات، مسئله‌ی مرتبط دیگری نیز هست: بسیاری از پژوهشگران غربی رویکردی آرمانی به کتبیّت دارند، گویی که پدیده‌ای یکسان و حتی جهان‌شمول و فارغ از احتمالات تاریخی متغیرهای فرهنگی و حتی شناختی باشد.گرایش‌های آرمانی همراه با عدم شناخت دلالت‌های ایدئولوژیک کتبیّت در دنیای اسلاوی جنوبی، باعث ایجاد پیش‌داوری‌های مخربی علیه تمامی سنت‌های شفاهی شده است. در برخی موارد، این پیش‌داوری‌ها با پافشاری بر نادیده‌گرفتنِ غرض‌های ایدئولوژیک بالقوه‌ی کتبیّت در بافت تاریخی آن همراه شده است.

در نتیجه، خطر گرایشات آرمانی دوگانه است: همان‌طور که برخی اومانیست‌های قرن نوزدهم نسبت به سنت شفاهی به عنوان پدیده‌ای جهان‌شمول و بر خود مستقل رویکردی آرمانی داشتند، اومانیست‌های امروزی ممکن است وسوسه شوند که به کتبیّت به عنوان کلید ادبیات و مساوی با فرهنگ فاخر رویکردی آرمانی داشته باشند (برای اطلاعات بیشتر درباره‌ی رویکردی تجربی نسبت به فرهنگ‌ فرادست و فرهنگ فرودست، که گاه در تمایز بین سنت‌های شفاهی و مکتوب اثر بخشیده است، به باوزینگر [44] ۱۹۸۰ رجوع کنید).

با این حال، تنها تمایز جهانی بین سنت‌های شفاهی و نوشتاری، پیشینگی تاریخی [45] اولی نسبت به دومی است. به غیر از این مشاهده‌ی بدیهی، پافشاری بر تعریفی جهانی برای بخش «شفاهی» در ترکیب «سنت شفاهی» بیهوده است. «سنت شفاهی» و «شعر شفاهی» اصطلاحاتی هستند که به مفاهیم «سنت مکتوب» و «شعر مکتوب» وابسته‌اند. در فرهنگ‌هایی که بر فناوری نوشتن تکیه ندارند، مفهوم «شفاهیّت» بی‌معنی است (لرد ۱۹۹۵: ۱۰۵). از دیدگاه قوم‌نگاری تطبیقی، « مکتوب بودن به معنای شفاهی نبودن نیست؛ بلکه چیزی است اضافه بر شفاهی بودن، و آن چیزِ اضافه در هر جامعه‌ای متفاوت است» (ناژ ۱۹۹۰: ۸). نبود این فناوری ربطی به این ندارد که هنر شاعری یا بلاغت وجود داشته باشد. هنر شاعری یا بلاغت بدون کتابت وجود دارند.

یکی از تصورات غلط راجع به سنت‌های شفاهی این است که آنها فاقد سامان، انسجام و وحدت هستند. علت این مسئله نیز همچنان عدم شناخت شواهد قوم‌نگارانه‌ی سنت‌های شفاهی زنده است که می‌توانند برای ثبت نمونه‌هایی متنوع از هنر شاعری و بلاغت به کار روند (نک. لرد ۱۹۹۵). هنر لفظی [46] یا Kunstsprache در سنت‌های شفاهی می‌تواند به مراتبی از چیره‌دستی برسد که به طور غیرمستقیم و گاهی حتی به طور مستقیم با آنچه در آثار کلاسیک‌ فرهنگ‌های خطی و چاپی تحسین می‌شود قابل مقایسه است. در برخی بافت‌های تاریخی، Kunstsprache سنت‌های شفاهی می‌تواند حتی دقیق‌تر از همتایانش در سنت‌های نوشتاری باشد، چرا که انواع هنر شاعری و بلاغت شفاهی معمولا بیشتر شنیده و ملاحظه می‌شوند (اسمیت ۱۹۷۴، بن آموس ۱۹۷۶، اسلاتکین ۱۹۸۷). در تاریخ ادبیات، انواع ادبی ممکن است طی رسیدن به تعالی فردی‌شان از قاعده خارج شوند: اگر از دیدگاه بندیتو کروچه [47] (۱۹۰۲) پیروی کنیم، یک اثر ادبی بدین دلیل برجسته است که از قواعد انواع ادبی سرپیچی می‌کند ، چرا که sui generis [یا متکی به خود] است.

در عین حال، دوام صورت‌های انواع ادبی در سنت‌های شفاهی وابسته به صحبت‌های روزمره در زندگی روزمره است. در نتیجه Kunstsprache یا هنر لفظیِ سنت‌‌های شفاهی به شرکت‌کنندگانش این اجازه را می‌دهد که حتی در روزگار معاصر با یکدیگر ارتباط برقرار کنند (مارتین ۱۹۹۳: ۲۷۷): دیده شده است که شنوندگان معاصر یک حماسه‌ی سنتی در فرهنگ‌هایی که رامشگری [48] هنوز در آنها زنده است درباره‌ی کوچک‌ترین تغییرات لفظی اظهار نظر می‌کنند؛ نه به شیوه‌‌ی کودکی سه‌ساله که قصه‌ی قبل از خوابش را واژه به واژه طلب می‌کند، بلکه با دانشی کامل نسبت به تک تک حالات ممکنی که گوینده ممکن است سطر یا بیتی را در نقطه‌ی مشخصی از روایت شکل دهد. در یک سنت شفاهی زنده، مردم دائما در معرض هنر لفظی قرار می‌گیرند و این برخورد به مواقع خاص برای سرگرمی ختم نمی‌شود، که همان مواقع خاص نیز ممکن است در فصل‌های مشخصی هر شب را شامل شود. وقتی کار می‌کنند، می‌خورند یا می‌نوشند، و یا در گرو‌ه‌های کوچک به دیگر فعالیت‌های اجتماعی می‌پردازند، اسطوره و سرود و ضرب‌المثل همواره در حرف‌هایشان تنیده شده است. در نتیجه، نادقیق نیست که آنان را دوزبانه بدانیم، مسلط به زبان طبیعی‌شان و مسلط به Kunstsprache‌ صورت‌های هنر لفظی محلی‌شان.