Είμαστε στην ιδιαίτερα ευχάριστη θέση να συνομιλούμε με τον συγγραφέα και κλασικό φιλόλογο του CHS Douglas Frame σχετικά με την καινοτόμο προσέγγισή του στον Όμηρο, τη μη-παραδοσιακή πορεία καριέρας του, και τις εκδόσεις του.
CHS: Έχετε γράψει δύο σημαντικά βιβλία σχετικά με τον Όμηρο που συνδέονται στενά, ωστόσο έχουν μια χρονική διαφορά σχεδόν 30 χρόνων το ένα από το άλλο. Το πρώτο βιβλίο σας, The Myth of Return in Early Greek Epic, (Ο Μύθος της Επιστροφής στο Πρώιμο Ελληνικό Έπος) δόθηκε στη δημοσιότητα το 1978, και εξετάζει τη σχέση μεταξύ του όρου νόος, «μυαλό» και του όρου νόστος, «επιστροφή στην πατρίδα». Μέσα από προσεκτική ανάλυση που επικεντρώνεται στη ρίζα * nes- δείχνετε ότι ο νόστος στον Όμηρο μεταφέρει τη λανθάνουσα έννοια «επιστροφή στο φως και τη ζωή». Γιατί είναι η έννοια αυτή τόσο ζωτικής σημασίας για την κατανόηση του χαρακτήρα του Οδυσσέα, των περιπλανήσεών του, και της Οδύσσειας γενικά.
Frame: Ο Οδυσσέας φυσικά επιστρέφει σπίτι. Είναι η ιστορία της Οδύσσειας, και δεν υπάρχει καμία αμφιβολία γι ‘αυτό. Ούτε είναι ο Οδυσσέας ο μόνος ήρωας που επιστρέφει στο σπίτι του από την Τροία. Όμως ο Οδυσσέας φεύγει από τον πραγματικό κόσμο κατά τη διάρκεια του νόστου του, και οι εμπειρίες του πέρα από τον πραγματικό κόσμο έχουν την ποιότητα μιας μύησης. Θέτουν τον ήρωα εκτός, τουλάχιστον σύμφωνα με τους όρους της Οδύσσειας, όπου μόνο ο Μενέλαος έχει ένα παρόμοιο είδος εμπειρίας, όταν βρίσκεται εκτός πορείας στην Αίγυπτο – μια Αίγυπτος, που όσο εξωτική και αν είναι, δεν παύει να ανήκει στον πραγματικό κόσμο. Όταν λέω μύηση δεν εννοώ κάτι συγκεκριμένο σε ελληνικούς όρους. Μου αρέσει να συγκρίνω τον Μαγικό Αυλό του Μότσαρτ, όπου η μύηση διαχωρίζει δύο από τους χαρακτήρες από τους υπόλοιπους, και οι δοκιμές, όσο συμβολικές κι αν είναι, οδηγούν στη φώτιση. Αυτές οι δοκιμές είναι και πάλι έξω από τον πραγματικό κόσμο, σε έναν εναλλακτικό κόσμο Τεκτονισμού, όπου ο ήρωας και η ηρωίδα υποβάλλονται μαζί σε μια μύηση. Στην περίπτωση της Οδύσσειας υπάρχουν πολλά που βασίζονται στη βαθύτερη παράδοση του μύθου για το Θεό Ήλιο ως το γενικό πλαίσιο που θέτει το μοναχικό ήρωα εκτός, όσον αφορά τη διαδικασία της μύησης και της φώτισης. Όσον αφορά τη φύση της φώτισης του ήρωα, ίσως αρκεί να πούμε ότι, αφού έχει περάσει απ’ όπου έχει περάσει, και αφού ήταν σε θέση να επιστρέψει από εκεί στον πραγματικό κόσμο και το σπίτι του, ο ήρωας έχει μια ευρύτερη θέα της ανθρώπινης ύπαρξης από την κανονική. Γνωρίζει το απόλυτο μυστήριο της ανθρώπινης ύπαρξης, δηλαδή το θάνατο.
CHS: Το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου The Myth of Return in Early Greek Epic, εξερευνά την έννοια της Ινδοευρωπαϊκής ρίζας * nes- με μεγαλύτερη ακρίβεια. Μέρος αυτού του κεφαλαίου ασχολείται με τον Ινδοευρωπαϊκό μύθο διδύμων και τους Βεδικούς διδύμους. Μπορείτε να συνοψίσετε αυτό το μύθο και να πείτε λίγα λόγια για το πώς συνδέεται με τις έννοιες του νου και του νόστου;
Frame: Υπάρχει μια στενή αντιστοιχία μεταξύ των Ελλήνων Διόσκουρων και των διδύμων θεών του Βεδικού Πανθέου, τόσο στενή ώστε να μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι τα δύο αυτά ζεύγη διδύμων θεών πρέπει να προέρχονται από τον ίδιο Ινδοευρωπαϊκό μύθο. Ωστόσο οι Έλληνες δίδυμοι θεοί διατηρούν βασικά χαρακτηριστικά του Ινδοευρωπαϊκού μύθου, συγκεκριμένα αντιθέσεις ανάμεσα στους δύο διδύμους αυτούς καθαυτούς, που δεν υπάρχουν τόσο άμεσα στην περίπτωση των Βεδικών διδύμων θεών.
Η αντίθεση ανάμεσα στον αθάνατο Πολυδεύκη και τον θνητό Κάστορα θέτει τους όρους για τον κεντρικό μύθο στην ελληνική γλώσσα, στον οποίο ο θνητός Κάστωρ πεθαίνει και ο αθάνατος Πολυδεύκης τον φέρνει πίσω στη ζωή, και από εκείνη τη στιγμή εναλλάσσονται μεταξύ ζωής και θανάτου μαζί. Στη βεδική γλώσσα, οι αντιθέσεις μεταξύ των διδύμων ως επί το πλείστον καταστέλλονται, αλλά τέτοιες αντιθέσεις έρχονται στο προσκήνιο στο σανσκριτικό έπος με τους γιους των Βεδικών διδύμων, ένα ζεύγος επικών ηρώων. Οι διαφορές μεταξύ αυτών των δύο επικών διδύμων είναι αντίστοιχες των διαφορών μεταξύ των Ελλήνων Διόσκουρων, ειδικά σε σχέση με την πολεμική φύση του Κάστορα και τη νοημοσύνη του Πολυδεύκη. Η νοημοσύνη είναι αναπόσπαστο κομμάτι του Ινδοευρωπαϊκού αθάνατου διδύμου και συνδέεται άμεσα, όπως υποστηρίζω, με την προσπάθειά του να φέρει τον θνητό δίδυμο αδελφό του πίσω στη ζωή. Αυτό εμπερικλείει την έννοια του Ελληνικού νού/νόος, «μυαλό», σε σχέση με την ελληνική λέξη νόστος, «επιστροφή». Το αρχικό γενικό πλαίσιο για το συσχετισμό αυτών των δύο ελληνικών λέξεων φαίνεται να είναι ο Ινδοευρωπαϊκός μύθος των διδύμων. Πράγματι, αν ο νόστος είναι μια «επιστροφή στη ζωή και το φως», ο νόος έχει τη συγγενική με την προηγούμενη έννοια «φέρνοντας πίσω στη ζωή και το φως». Αυτά τα δύο, νόος και νόστος, είναι κατά μία έννοια δίδυμα. Χρειάζεται να ειπωθούν περισσότερα για να συσχετιστεί αυτή η ιδέα με την Οδύσσεια (αυτό το ζήτημα έπρεπε να το μεταθέσω για να το θίξω στο βιβλίο μου The Myth of Return), αλλά αυτή είναι η βασική ιδέα.
CHS: Στην τελευταία υποσημείωση του εν λόγω κεφαλαίου κάνετε μια σύγκριση ανάμεσα στον Ιππότα Νέστορα (Hippota Nestor) και τους Βεδικούς διδύμους Nāsatyā / Aśvínā και προτείνετε ότι οι ρίζες του Νέστορα σχετίζονται με την ινδοευρωπαϊκή μυθολογία διδύμων. Θέτετε το ερώτημα «Έχει ο Έλληνας Νέστορας, όπως ο Avestan Nā̊ŋhaiθya, διαχωριστεί από έναν δίδυμο αδελφό;» Η απλή και όμορφη απάντηση στο ερώτημα αυτό βρίσκεται στις 900 σελίδες του Hippota Nestor (Ιππότα Νέστωρ). Πότε είχατε αυτή την πρώτη συνειδητοποίηση για τον δίδυμο του Νέστορα; Μπορείτε να μοιραστείτε ένα κομμάτι αυτής σας της πορείας των 30 χρόνων, που είχε ως αποτέλεσμα τη δημοσίευση του δεύτερου αυτού βιβλίου.
Frame: Θα ξεκινήσω τώρα να δίνω μια απάντηση και θα συνεχίσω στην επόμενη ερώτηση. Η εκπόνηση της διδακτορικής μου διατριβής στο Harvard το 1970 ακολουθούμενη από την απονομή του πτυχίου το 1971, οδήγησε στο βιβλίο που εξέδωσε το Yale University Press το 1978. Αναδιατύπωσα εντελώς μόνο ένα μέρος της διατριβής για το βιβλίο, τη συζήτηση πάνω στους Βεδικούς διδύμους. Στη διατριβή μου επέστησα την προσοχή στη διπλή ετυμολογική σύνδεση μεταξύ του ομηρικού επιθέτου και ονόματος του Ιππότα Νέστορα, «ο ιππέας Νέστωρ», και τα δύο διπλά ονόματα των Βεδικών διδύμων, Aśvínā Nāsatyā. Το ενδιαφέρον μου επικεντρώθηκε στο όνομα Nasatya έχοντας να κάνει με την ιδιότητα των Βεδικών διδύμων «να φέρνουν πίσω στη ζωή και το φως», ιδιότητα την οποία θέτουν στη διάθεση των αναξιοπαθούντων θνητών, όπως και οι Έλληνες Διόσκουροι. Παρά το γεγονός ότι υπέθετα τη συσχέτιση των ονομάτων Νέστωρ και Nasatya όσον αφορά τόσο την λεκτική ρίζα όσο και την ενεργό σημασία της παρούσας ρίζας και στα δύο ονόματα, δεν επέμεινα στη σύγκριση μιας μοναχικής φιγούρας στην Ελληνική με ένα ζεύγος διδύμων στη Βεδική. Το 1973, κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης του σανσκριτικού έπους, έπεσα πάνω στο έργο του Σουηδού λόγιου Stig Wikander, όπως αυτό δημοσιεύθηκε κι εμπλουτίστηκε στο έργο του Georges Dumézil, πάνω στους ήρωες του Mahabharata, συμπεριλαμβανομένων και των δύο γιων των διδύμων Βεδικών θεών. Το έργο του Wikander έλυσε το πρόβλημα της μοναχικής φιγούρας του Νέστορα για μένα. Ήμουν σε θέση να συσχετίσω τις διαφορές μεταξύ των δύο επικών ηρώων στα σανσκριτικά, όπως περιγράφονται από τον Wikander, με τα δύο διπλά ονόματα των δύο θείων πατέρων τους στη Rig-Veda. Στερεότυπα πρότυπα στη Rig Veda, έδειξαν ότι κάθε διπλή ονομασία ορίζει ορθά έναν διαφορετικό δίδυμο, έναν «ιππέα» από τη μία πλευρά, και ένα «σωτήρα» από την άλλη πλευρά, ακριβώς όπως και στο μύθο των Ελλήνων Διόσκουρων. Αυτό έδωσε την απάντηση στο πρόβλημα του Ιππότα Νέστορα. Aντίθετα με τον Πολυδεύκη, ο οποίος φέρνει τον Κάστορα πίσω στη ζωή, ο Νέστορας έχει έναν δίδυμο αδελφό τη θέση του οποίου παίρνει σαν πολεμιστής, και πιο συγκεκριμένα σαν «έφιππος», όταν ο αδελφός του πεθαίνει. Αμέσως αντιλήφθηκα ότι αυτός ήταν ο μύθος του «ιππέα Νέστορα» και υπήρχε άμεση επιβεβαίωση σε παλαιότερες λαϊκές παραδόσεις με τις δύο ιστορίες για τη νιότη του που αφηγείται σαν μέρος της ιστορίας του Πάτροκλου στην Ιλιάδα. Και στις δύο αυτές ιστορίες ο Νέστορας βρίσκεται αντιμέτωπος με το ίδιο ζευγάρι διδύμων, και αυτοί οι δίδυμοι είναι το κλειδί για τον συσχετισμό των ιστοριών του Νέστορα με τον Πάτροκλο και τον Αχιλλέα. Ο Νέστωρ έχει ένα μύθο διδύμου αδελφού, αλλά σε αντίθεση με τον Πολυδεύκη, ο οποίος φέρνει τον Κάστωρ πίσω στη ζωή, ο Νέστωρ παίρνει τη θέση του αδελφού του, του πολεμιστή Περικλύμενου, τον οποίο ακόμα και ο Ηρακλής ήταν μόλις και μετά βίας σε θέση να νικήσει. Αυτή η ιστορία ήρθε στην επιφάνεια το 1973, αλλά μου δόθηκε η ευκαιρία να επεκταθώ προς αυτή τη νέα κατεύθυνση, μόνο όταν το βιβλίο The Myth of Return in Early Greek Epic δημοσιεύτηκε το 1978. Το έκανα στην υποσημείωση που αναφέρατε.
CHS: Η πορεία σας δείχνει την επιλογή μιας λιγότερο παραδοσιακής ακαδημαϊκής διαδρομής και ωστόσο την συνεχή συμβολή με μια από τις πιο σημαντικές δουλειές στον κλάδο αυτό. Πώς βοήθησε η εναλλακτική ακαδημαϊκή σας πορεία στη διαμόρφωση της έρευνάς σας; Αισθάνεστε σαν να ήταν ένα πλεονέκτημα δεδομένου του εύρους του υλικού που απαιτούνταν να αναλάβετε;
Frame: Δεν είμαι σίγουρος αν η εναλλακτική ακαδημαϊκή μου πορεία διαμόρφωσε την έρευνά μου ή το αντίστροφο. Ίσως και τα δύο. Επωφελήθηκα από στοιχεία μιας γενικής ακαδημαϊκής καριέρας, κι αυτό έκανε τη διαφορά για μένα. Το 1973-74, όταν έπεσα πάνω στη μελέτη του Wikander, είχα μόλις πάρει μια άδεια μικρής διάρκειας από το Wellesley College. Πέρασα τον χρόνο αυτό εξερευνώντας το νέο μονοπάτι που η μελέτη αυτή άνοιγε για μένα, το οποίο ήταν εξαιρετικά συναρπαστικό, αλλά παράλληλα γεμάτο απογοήτευση με τη λήξη του έτους. Φυσικά δεν είχα ιδέα για το πόσο μακριά στο μέλλον το τέλος αυτού του έργου βρισκόταν, και ήμουν ακόμα στο στάδιο της προσπάθειας αναδιάρθρωσης της διατριβής μου για δημοσίευση. Εκ των υστέρων φάνηκε πως όλη αυτή η περίοδος ήταν ιδανική για τους σκοπούς μου, όσο κι αν δεν την είχα προγραμματίσει. Κατά τη διάρκεια του μεταπτυχιακού μου είχα μελετήσει σανσκριτικά για δύο χρόνια, συμπεριλαμβανομένου ενός χρόνου μελέτης της Rig-Veda, που οδήγησε στο κομμάτι της διατριβής μου για τους Βεδικούς διδύμους. Στο εξάμηνο πριν από την άδεια μου από το Wellesley College μελέτησα πάλι σανσκριτικά σε ένα μάθημα του Χάρβαρντ, αυτή τη φορά πάνω στο σανσκριτικό έπος, το οποίο με οδήγησε στο έργο του Dumézil και του Wikander. Πρόθεσή μου ήταν να περάσω το έτος της άδειάς μου στο Παρίσι κάνοντας νέα ομηρική έρευνα, αλλά στο τέλος, δεδομένης της απροσδόκητης τροπής και πάλι στο προηγούμενο θέμα μου, πέρασα μόνο τους χειμερινούς μήνες στο Παρίσι. Εκεί, είχα κάποιες περιορισμένες επαφές με τον Dumézil, αλλά το πραγματικό όφελος του Παρισιού ήταν η προσεκτική ανάγνωση του Ομήρου, και μια μικρή παρατηρήση σχετικά με το ταξίδι του Οδυσσέα στον κάτω κόσμο. Ο κατάλογος των ηρωίδων που συναντήθηκαν με τον Οδυσσέα στον Άδη δεν είναι αυτό που φαίνεται, και αυτό ήταν ένα κεντρικό σημείο για μένα από τότε και στο εξής, δεδομένου ότι εξακολουθεί να είναι και μέχρι σήμερα. Η επόμενη μου ώθηση στην ολοκλήρωση του μεγαλύτερου έργου, ή τουλάχιστον έτσι ήλπιζα, ήταν ένα άλλο ξόρκι ακαδημαϊκής υποστήριξης στις αρχές της δεκαετίας του ογδόντα. Με τη δημοσίευση της διατριβής μου το 1978 πέρασα δύο χρόνια στο Πανεπιστήμιο Columbia ως Εταίρος του Ιδρύματος Mellon στις Ανθρωπιστικές Επιστήμες. Το καλοκαίρι ανάμεσα στα δύο έτη, ενώ προσπαθούσα πυρετωδώς να καταγράψω όλη την ιστορία, υπολειπόμουν κατά πολύ από αυτό, κι άρχισε επίσης να διαγράφεται το περίγραμμα ενός νέου μέρους του προβλήματος, τη θέσης της Πύλου, πόλης του Νέστορα, στην Ιλιάδα. Όταν ο χρόνος μου στο Columbia τελείωσε, αυτό που είχα να παρουσιάσω ήταν δύο αδημοσίευτες εργασίες, με δύο χρόνια διαφορά παράδοσης στην American Philological Association (Αμερικανική Φιλολογική Εταιρεία), και δεν ήταν αρκετό για να με κρατήσει στην ακαδημαϊκή επιφάνεια. Εγκατέλειψα την ακαδημαϊκή πορεία σύντομα μετά από αυτό. Σε μια πιο μακροπρόθεσμη βάση το έργο που έκανα στο Columbia πάνω στην Πύλο πήρε μεγαλύτερες διαστάσεις, με αποτέλεσμα να γίνει ένα από τα πέντε μέρη του βιβλίου μου το 2009. Πολλά χρόνια μετά αφού έφυγα από την ακαδημαϊκή κοινότητα, έλαβα ένα τηλεφώνημα από τον Greg Nagy ένα Σάββατο πρωί την άνοιξη του 2000 και μια πρόσκληση να γίνω αναπληρωτής διευθυντής του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών στην Ουάσινγκτον, και εκεί ήταν που ολοκλήρωσα το έργο εννέα χρόνια αργότερα. Κατά τη διάρκεια των δύο προηγούμενων δεκαετιών μου στη Νέα Υόρκη, δεν ήμουν σε θέση να επιτύχω πολλά όταν δούλευα στον τομέα των επιχειρήσεων, αν και εξοικειώθηκα με τη Δημόσια Βιβλιοθήκη της Νέας Υόρκης εκείνη την περίοδο, και όταν μπήκα στη δευτεροβάθμια σχολική εκπαίδευση τη δεκαετία του ενενήντα ξεκίνησα να περνάω τα καλοκαίρια μου εκεί. Πέρασαν κάποια χρόνια πριν από την επιστροφή μου στο έργο μου, αλλά τελικά ξεκίνησα να συγγράφω μεγαλύτερα τμήματά του που είχα στο μυαλό μου για περισσότερα από είκοσι χρόνια, και αισθάνθηκα ότι άρχιζε επιτέλους να παίρνει μια σταθερή μορφή. Αλλά, επίσης, άρχισα να κάνω σκέψεις για ένα άλλο κομμάτι του μεγαλύτερου συνόλου, δηλαδή το ρόλο της πρώιμης Αθήνας, στον οποίο οι πηγές της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Νέας Υόρκης (NYPL) μου έδωσαν πρόσβαση. Αυτό ήταν ένα πολύπλοκο θέμα, και, όπως είχε συμβεί δύο φορές πριν με το ίδιο project, με επιβράδυνε, και ο διαθέσιμος χρόνος φαινόταν να συρρικνώνεται, καθώς τα καλοκαίρια περνούσαν. Μετά από τέσσερα καλοκαίρια που κύλησαν σε αυτό το μοτίβο, ο διορισμός μου ως αναπληρωτή διευθυντή στο Κέντρο Ελληνικών Σπουδών ήταν ένα θεόσταλτο δώρο, και όταν ανέλαβα τα καθήκοντά μου είχα λύσει ουσιαστικά όλα τα μέρη του εγχειρήματός μου και χρειαζόμουν μόνο το χρόνο και τον τόπο για να τα συνθέσω μαζί, και τις πηγές της βιβλιοθήκης για να το κάνω σωστά. Αυτή η σειρά γεγονότων ήταν ελάχιστα λιγότερο χρονοβόρα από την εμπειρία μου στη Βοστώνη το 1973-74 και στη Νέα Υόρκη το 1980-82. Για να αναλογιστώ λίγο όλα αυτά κατά την Ομηρική άποψη, ένα από τα θαυμάσια πράγματα πάνω στην Οδύσσεια είναι η όμορφα δομημένη σειρά από περιπέτειες που ο ίδιος ο Οδυσσέας αφηγείται τη στιγμή που έχουν ήδη περάσει στη σφαίρα του παρελθόντος, και η αντίθεση μεταξύ αυτής της καθορισμένης δομής και της διαταραχής των ίδιων των εμπειριών καθώς η καθεμία από αυτές βιώνεται. Η τάξη επαναφέρεται μόνο εκ των υστέρων. Αυτή η πτυχή της εμπειρίας του Οδυσσέα είναι που με ελκύει, όπως και πολλούς άλλους. Όσο χρόνο κι αν έχω περάσει αναλογιζόμενος το Νέστορα, ο Οδυσσέας είναι ο «άνθρωπός» μου όσον αφορά μια εμπειρία ζωής.
CHS: Ας επιστρέψουμε στο Hippota Nestor. Στο βιβλίο αυτό υποστηρίζετε ότι η ειρωνεία είναι μια βασική πτυχή της ιδιότητας του Νέστορα στο Ομηρικό έπος. Τι εννοείτε με αυτό και γιατί νομίζετε ότι η ειρωνεία έφτασε να είναι τόσο ζωτικής σημασίας;
Frame: Η ειρωνεία που εκδηλώνεται στην περίπτωση του Νέστορα είναι μεγάλη, στην πραγματικότητα διάχυτη. Ως αποτέλεσμα, υπάρχουν δύο επίπεδα στον ρόλο του, καθένα από τα οποία είναι ολοκληρωμένο και πλήρες από μόνο του, με τους δικούς του όρους. Μπορούμε να δούμε τον γέρο άντρα απλά με την προσωπική του αξία και στα δύο ποιήματα, και ο ρόλος του σε αυτό το επίπεδο είναι σαφής και συνεπής. Αλλά όταν ο Νέστωρ αρχίζει να μιλά για το παρελθόν, το έδαφος υποχωρεί. Με αυτό θέλω να πω ότι παλαιότερες παραδόσεις του μπαίνουν στο παιχνίδι, και σιωπές που στη συνέχεια μετατρέπονται σε σημαίνοντα. Πιο συγκεκριμένα, οι παλαιότερες παραδόσεις του Νέστορα έχουν Ινδοευρωπαϊκή κληρονομιά, όπως μας δείχνει κι η σύγκριση με τη Βεδική. Αυτή η Ινδοευρωπαϊκή κληρονομιά εμφανίζεται, σημαντικά, όταν ο Νέστωρ μιλά για την πρώτη φάση των τριών περιόδων της ζωής του. Είναι σε αυτή την πρώτη περίοδο που ο μύθος του Ιππότα Νέστορα διαδραματίζεται. Ο γέρος Νέστορας είναι μια δευτερεύουσα φιγούρα όσον αφορά την επική παράδοση. Ανήκει στον Τρωικό πόλεμο. Για να είναι μέρος της επικής υπερβολής που αποτελεί αυτός ο πόλεμος ο Νέστωρ πρέπει να είναι γέρος ακριβώς επειδή έχει ένα τόσο βαθύ παρελθόν. Υπάρχει ένας ουσιαστικός διαχωρισμός μεταξύ του νεαρού Νέστορα και του γέρου, και αυτό το διαχωρισμό τον βλέπω ως την ενδιάμεση ηλικία στη ζωή του, όταν τίποτα δεν φαίνεται να συνέβη, τουλάχιστον τίποτα που να έχει περάσει σε μας. Η δεύτερη περίοδος σηματοδοτεί απλά το διαχωρισμό μεταξύ του νεαρού Νέστορα και του γέρου. Ως νέος άντρας, ο Νέστορας δεν ήταν η ισορροπημένη φιγούρα που συμβουλεύει το στρατό στην Τροία. Ο μύθος του διδύμου αδελφού του αφορά ακριβώς αυτό, μια απώλεια ισορροπίας που έπρεπε να αποκατασταθεί. Η έλλειψη ισορροπίας του νεαρού Νέστορα αντιμετωπίζεται ειρωνικά, δηλαδή δεν γίνεται ποτέ ρητή νύξη, και αποτελεί έτσι ένα σιωπηρό σημαίνον, και παράλληλα ένα ισχυρό και κυρίαρχο σημαίνον εκτεινόμενο από την Ιλιάδα ως την Οδύσσεια. Το σιωπηρό (ή απόν) σημαίνον δεν απομιζά από τον χαρακτήρα και την κατάσταση του γέρου Νέστορα, αλλά αντιπαραβάλλεται στην προφανή ισορροπία του γέροντα. Όπως όλοι μας, ο Νέστορας ήταν κάποτε νέος και ορμητικός, και αυτό είχε την επικίνδυνη πτυχή του. Ο εν δυνάμει κίνδυνος παραμένει, ακόμη και στον γέροντα Νέστορα. Το γιατί αυτό το θέμα δεν γίνεται ξεκάθαρο, αλλά, αντιθέτως, αντιμετωπίζεται ειρωνικά, είναι ένα μεγαλύτερο ερώτημα. Στο Νέστορα δόθηκε ένας μύθος ο οποίος ανταγωνίστηκε το μύθο του διδύμου αδελφού που τον έκανε έναν από τους δώδεκα γιους του Νηλέα. Αυτός ο μύθος ανταποκρίνεται στη σημασία του Νέστορα για τις πόλεις που ήταν μέλη της Ιωνικής Δωδεκάπολης, της οποίας τη κοινή γιορτή, τα Πανιώνια, βλέπω ως το πλαίσιο εντός του οποίου τα ομηρικά ποιήματα αναπτύχθηκαν σε μια μνημειακή κλίμακα. Σε σύγκριση με το μύθο του διδύμου αδελφού του Νέστορα ο μύθος των δώδεκα γιων είναι χθεσινός, τρόπος του λέγειν, όπως και η Δωδεκάπολη. Αυτός ο μύθος έχει πάλι να κάνει με τη διαμόρφωση του Νέστορα μέχρι το τώρα και την τοποθέτησή του στο Ομηρικό πλαίσιο στην Τροία, το οποίο είναι και το πλαίσιο για το έπος που αναπαριστάται στα Πανιώνια. Παρά το γεγονός ότι δεν εξηγεί την ειρωνεία του ρόλου του Νέστορα εντελώς, ο μύθος των δώδεκα γιων, που γίνεται ρητά σαφής στον Όμηρο, απαιτεί ο μύθος του διδύμου του Νέστορα να παραμένει σιωπηρός, και να υφίσταται μόνο σε μια ειρωνική μορφή.
CHS: Με επίκεντρο την ειρωνεία, το ρόλο του Νέστορα, καθώς και τη σύγκρουση για την τοποθεσία της Πύλου, ήσασταν επίσης σε θέση να εκφράσετε σημαντικά επιχειρήματα πάνω στο Ομηρικό Ζήτημα. Τι βλέπετε ως ένα πιθανό γενικό πλαίσιο για τη σύλληψη και εξάπλωση των Ομηρικών επών; Πώς αντανακλάται το πλαίσιο αυτό στα ποιήματα που έχουμε σήμερα;
Frame: Όπως και πολλοί άλλοι βλέπω μια γιορτή -μια πανήγυρις- ως το πλαίσιο για την ανάδειξη των ομηρικών επών σε μια μνημειακή κλίμακα. Το παράδειγμα των Παναθήναιων στην Αθήνα, όπου τα ποιήματα εκτελούνταν με έναν αυστηρά ρυθμισμένο τρόπο, υποδεικνύει προς αυτή την κατεύθυνση. Ελλείψει οποιασδήποτε ιστορικής απόδειξης του πότε, πού, πώς, και γιατί έγινε η σύλληψη των δύο ομηρικών επών, η αθηναϊκή γιορτή στα μέσα και τέλη του έκτου αιώνα π.Χ., μπαίνει μερικές φορές η ίδια βεβιασμένα σε λειτουργία, με τον τύραννο Πεισίστρατο και τους γιους του με κάποιο τρόπο να επιφέρουν την μνημειακότητα των ποιημάτων μέσω ανταγωνιστικών παραστάσεων από ραψωδούς. Το να πάμε πίσω νωρίτερα κι από τη γιορτή των Παναθήναιων, που οργανώθηκε σε πανελλήνια κλίμακα μόνο το 566 π.Χ., είναι το να μπούμε στο άγνωστο. Αληθεύει ότι οι Πανελλήνιοι εορτασμοί αναπτύχθηκαν νωρίτερα σε άλλα μέρη όπως η Ολυμπία και οι Δελφοί. Μήπως η σύλληψη των ομηρικών επών έγινε σε αυτούς και σε παρόμοιους τόπους; Αυτό θα δικαιολογούσε τον Πανελλήνιο χαρακτήρα των ποιημάτων, όπως έχουν υποστηρίξει και άλλοι. Προτείνω κάτι ανάλογο, αλλά δεν θεωρώ ότι η ταυτόχρονη σύλληψη και διάδοση σε διάφορους τόπους πληρεί την υπόθεση. Όχι μόνο το μέγεθος των ποιημάτων, αλλά και η ενότητά τους, λογίζεται καλύτερα εάν υπήρχε μόνο ένας χώρος, ειδικά αν αυτός ο χώρος ήταν ο ίδιος αναπόσπαστο κομμάτι της διαδικασίας σύλληψης. Η κοινή γιορτή της Ιωνικής Δωδεκάπολης, τα Πανιώνια, φαίνεται να έχει τις ρίζες της στα τέλη του όγδοου αιώνα π.Χ., όταν το ίδιο το Πανιωνικό πρωτάθλημα έφτασε το κανονικό μέγεθός του, των δώδεκα πόλεων. Υπάρχουν πληροφορίες για τις περιστάσεις που μπορεί να έθεσαν τα θεμέλια για το πρωτάθλημα, αλλά δεν υπάρχουν αρκετές πληροφορίες για το ίδιο το πρώιμο πρωτάθλημα. Αρκετά σύντομα, με την άνοδο των Λυδών, οι συνθήκες έγιναν αφιλόξενες για τη συνέχιση του εορτασμού των Πανιωνίων το οποίο, κατά τη γνώμη μου, είχε δώσει στους Ίωνες την κοινή τους ταυτότητα κατά τη διάρκεια μιας πρώιμης περιόδου σχετικής ηρεμίας. Οι Ίωνες της δωδεκάπολης είχαν πολύ διαφορετικές ρίζες στην ελληνική ηπειρωτική χώρα πριν από τη μετανάστευσή τους στη Μικρά Ασία, και η κοινή τους ταυτότητα ως Ίωνες δεν ήταν καθόλου δεδομένη, αλλά αντίθετα το αποτέλεσμα μιας σκόπιμης διαδικασίας. Νομίζω ότι τα δύο Ομηρικά έπη εξηγούνται καλύτερα σαν μέρος αυτής της διαδικασίας, με τη σύλληψή τους να συμβαδίζει με την εξάπλωση του Πανιωνικού πρωταθλήματος, και ο πανελληνικός χαρακτήρας των ποιημάτων να προέρχεται από την πολυμορφία της προέλευσης των Πανιωνίων. Ο αριθμός δώδεκα είναι διαρθρωτικός και στο πρωτάθλημα και στα ομηρικά έπη. Τα είκοσι τέσσερα βιβλία του κάθε ποιήματος διατηρούν αυτό το βασικό δομικό στοιχείο, και αν οι ενότητες των τεσσάρων ραψωδιών ανά απαγγελία αναγνωρίζονται ως τα δομικά στοιχεία των δύο ποιημάτων, οι ενότητες για την εκτέλεση και των δύο ποιημάτων αριθμούν δώδεκα. Όπως και στα Παναθήναια ενάμιση αιώνα αργότερα, περισσότεροι από έναν ποιητές θα λάμβαναν μέρος σε παραστάσεις των Πανιώνιων, αλλά σε αντίθεση με το μεταγενέστερο χώρο, ο προγενέστερος χώρος είδε τη σύνθεση των ποιημάτων σε μια μνημειακή κλίμακα καθώς και τη συνεχή απόδοσή τους. Υποστηρίζω ότι αυτά τα ποιήματα, που συντέθηκαν από μια ομάδα προφορικών ποιητών από διάφορες Πανιωνικές πόλεις, μπόρεσαν να διασωθούν από τις καταστροφικές συνθήκες που επηρέασαν τον εορταστικό χώρο του Πανιώνιου, και την υπόλοιπη ηπειρωτική χώρα της Ιωνίας, περίπου στα μέσα του έβδομου αιώνα π.Χ. Αυτό έγινε με υπεράκτιες μετακινήσεις στη Χίο, όπου η ίδια ομάδα των ποιητών που συνέθεσε τα ποιήματα αποτέλεσε τη συντεχνία των ραψωδών που τα διατήρησε. Αυτές οι ομάδες ραψωδών ήταν οι ιστορικές Ομερίδαι, που συνέχισαν να υφίστανται ως συντεχνία στην αρχαϊκή και την κλασική περίοδο. Πιθανότατα μέσω της Χίου τα ποιήματα έφτασαν στην Αθήνα με κάποια ελεγχόμενη διαδικασία μετάδοσης, ανεξάρτητα των λιγότερο ελεγχόμενων διαδικασιών που μπορεί επίσης να έλαβαν χώρα. Αυτό είναι το μοντέλο μου, και ίσως θα έπρεπε να πω ότι έφτασα σε αυτό κατά λάθος. Δεν αναζητούσα μια απάντηση στο Ομηρικό Ζήτημα. Το ενδιαφέρον μου ήταν επικεντρωμένο στο Νέστορα, τον οποίο αναγνώριζα ως μια ξεχωριστή μορφή για τους Ίωνες Έλληνες, και ιδιαίτερα την πόλη της Μιλήτου, όπου η εξουσιάζουσα οικογένεια στην Ομηρική εποχή και πριν από αυτή αποκαλούνταν, όπως και ο Νέστορας, απόγονοι του Νηλέα, «Νηλείδαι». Η Μίλητος φαίνεται να έχει παίξει τον πρωταγωνιστικό ρόλο στη διάδοση του Πανιωνικού πρωταθλήματος, και ο ρόλος του Νέστορα στα Ομηρικά έπη, όπου γίνεται ένας από τους δώδεκα γιους του Νηλέα, ταιριάζει σε αυτό το μοντέλο της Μιλήτου ως υποστηρικτή και διοργανωτή της δωδεκάπολης. Ωστόσο το πραγματικό επιχείρημα για τη Μίλητο και το Πανιωνικό πρωτάθλημα ως γενικό πλαίσιο για τα Ομηρικά έπη πηγαίνει ένα βήμα πέρα από τον ρόλο του Νέστορα στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια και περιλαμβάνει το ρόλο των Φαιάκων στην Οδύσσεια. Το επιχείρημα είναι πολύπλοκο (παραθέτω το άρθρο μου στο Τιμητικό Τόμο (Festschrift) για τον καθηγητή Gregory Nagy για μια πληρέστερη εκδοχή της ιστορίας), αλλά καταλήγει στην αναγνώριση ότι η βασιλική οικογένεια των Φαιάκων μιμείται τη βασιλική οικογένεια της Μιλήτου στην ιστορία της και στις Πανιωνικές της φιλοδοξίες. Το πιο εξέχον σημείο είναι η σχέση μεταξύ του Νέστορα, «αυτού που φέρνει πίσω στο σπίτι»(“homebringer”) και του βασιλιά των Φαιάκων Αλκίνοου, ο οποίος φέρνει στην πραγματικότητα τον Οδυσσέα σπίτι.
Το άλλο σημείο που θίξατε στην ερώτησή σας αφορά την Πύλο και την τοποθεσία της. (Βλέπε χάρτη παρακάτω.) Από τη σκοπιά των Ιωνικών Ιλιάδας και Οδύσσειας η θέση της Πύλου ήταν μυθική και ασαφής, τόσο στην ιστορία του Νέστορα προς τον Πάτροκλο στην Ιλιάδα όσο και στο ταξίδι του Τηλέμαχου από την Πύλο για την Ιθάκη στην Οδύσσεια. Αλλά οι Ιωνικές Ιλιάδα και η Οδύσσεια δεν παρέμειναν στην Ιωνία. Δόθηκε ιδιαίτερη βαρύτητα στην Ηπειρωτική Ελλάδα σε αυτά τα ποιήματα από τη στιγμή που μεταδόθηκαν από το λίκνο τους στο Πανιώνιο και διαβιβάστηκαν από τη Χίο. Η Σπάρτη, η οποία κατά το Β’ Μεσσηνιακό πόλεμο προσάρτησε τη γη του περίγυρου και του ίδιου του βασιλείου του Νέστορα στη Μεσσηνία, ήταν σε δύσκολη θέση σε σχέση με τα Ομηρικά έπη, και είναι πιθανό η συσκότιση γύρω από την πραγματική θέση της Πύλου να εντοπιστεί σε μια ευφυή Σπαρτιατική προσπάθεια να μετεγκατασταθεί η Πύλος στα ομηρικά έπη από τη Μεσσηνία ως την Ηλεία, έτσι ώστε η μοίρα της πατρίδας του Νέστορα να μην είναι πλέον σε σπαρτιατικά χέρια, αλλά στα χέρια των Ηλείων, και η μικρότερη των αλλαγών στην Οδύσσεια (η προσθήκη ενός φωνήματος-γράμματος -σε ένα κύριο όνομα) ήταν αρκετό για να γίνει αυτό. Αναφέρομαι σε ένα άλλο άρθρο μου, όπου η αντιπαράθεση γι’αυτό, η οποία αντιπαράθεση στηρίζεται στο μεγαλύτερο μέρος της στο Πύθιο κομμάτι του Ομηρικού Ύμνου στον Απόλλωνα, παρουσιάζεται ευκρινώς. Η Σπαρτιατική συσκότιση της τοποθεσίας της Πύλου ήταν αρκετά επιτυχής ώστε να αναγάγει τη θέση της ομηρικής πόλης σε γρίφο μέχρι και τον πέμπτο αιώνα, όταν μια πιο σοβαρή παρέμβαση στο κείμενο της Ιλιάδας, και ακριβέστερα στην ιστορία του Νέστορα στον Πάτροκλο στην Ιλιάδα 11, έγινε μέρος της κειμενικής παράδοσης από τότε και στο εξής, εις βάρος της αρχικής πρόθεσης αυτής της ιστορίας. Το βασικό σημείο εδώ είναι ότι τα Ομηρικά έπη έγιναν αντίδικη πολιτιστική κληρονομιά με την πάροδο του χρόνου και σε διαφορετικά μέρη μετά την περίοδο του σχηματισμού τους. Αυτό συνέβαινε στα τέλη του έβδομου αιώνα π.Χ., κατά το δεύτερο Μεσσηνιακό πόλεμο, και πάλι τον πέμπτο αιώνα, κατά το δεύτερο μισό του Πελοποννησιακού Πολέμου. Επιτρέψτε μου να συνδέσω αυτή τη συζήτηση του Ομηρικού Ζητήματος από την προοπτική της παράδοσης μετά την Ιωνία επιστρέφοντας σε μια προηγούμενη ερώτηση για την Οδύσσεια. Ανέφερα ότι ο κατάλογος των ηρωίδων στην Οδύσσεια 11 δεν είναι αυτό που φαίνεται. Αυτό που εννοούσα με αυτό είναι ότι η Ιωνική έκδοση του εν λόγω καταλόγου, ο οποίος έχει πάντα να κάνει με το Νέστορα και τη σημασία του για τους Ίωνες και την Ιωνική Δωδεκάπολη, έχει επεκταθεί σε ένα αθηναϊκό πλαίσιο, και το πλαίσιο αυτό μπορεί να αναγνωριστεί ως αυτό των Παναθήναιων του έκτου αιώνα π.Χ. και της επιρροής των Πεισιστρατίδων. Η Ιωνική εκδοχή του καταλόγου μπορεί να απομονωθεί από αυτή τη μεταγενέστερη επέκταση, και η αξιόλογη δομή του εξιστορεί όλη την αλήθεια που ήθελα να μοιραστώ για το Νέστορα και το μύθο του διδύμου αδελφού συνοπτικά. Αλλά από την άποψη του Ομηρικού Ζητήματος, η Αθηναική επέκταση του καταλόγου ακολουθεί τις άλλες δύο ελληνικές ηπειρωτικές αποδοχές των Ομηρικών επών, μία τον έβδομο αιώνα και η άλλη τον πέμπτο αιώνα, που άφησαν ανιχνεύσιμα ίχνη.
CHS: Υποστηρίζετε επίσης ότι το όλο γενικό πλαίσιο επιτρέπει την πιθανότητα η δημιουργία των ποιημάτων να έχει επηρεαστεί σημαντικά από έναν ή δύο κύριους ποιητές. Αυτό προκαλεί έκπληξη δεδομένης της υποστήριξής σας στον ρόλο του στην πολυμορφικότητα των ποιημάτων. Πώς καταλήξατε σε αυτό το συμπέρασμα και πώς μπορεί να βοηθήσει ενδεχομένως η θέση σας στην προώθηση του διαλόγου μέσα σε αυτό το πεδίο;
Frame: Στο παρελθόν οι ομηρικές μελέτες χωρίζονταν μεταξύ των ενωτικών, οι οποίοι πίστευαν ότι ένας μόνο ποιητής, ο Όμηρος, ήταν υπεύθυνος για την ενότητα των ποιημάτων, και των αναλυτικών, οι οποίοι θεωρούν ότι τα ποιήματα ήταν το έργο μιας πλειάδας ποιητών, που τα συνέθεταν στην πάροδο του χρόνου. Η βάση της ενωτικής άποψης, δηλαδή η δομική ενότητα των ποιημάτων, έχει μεγάλη βαρύτητα για μένα. Το ουσιαστικό σημείο των ενοτήτων των τεσσάρων ραψωδιών ανά απαγγελία που προτείνω είναι πως κάθε ενότητα έχει αρχή, μέση και τέλος στο πλαίσιο της συνολικής δράσης των ποιημάτων, και ότι μια τέτοια δομή δε θα μπορούσε παρά να προκύψει μέσα από μια συγκεκριμένη διαδικασία σε ένα συγκεκριμένο σύνολο περιστάσεων. Μόλις τα ποιήματα απέκτησαν το κύρος που απέκτησαν στην ηπειρωτική Ελλάδα θα γινόντουσαν αυτόματα αντικείμενο προσθηκών κι αλλαγών, όπως και στα τρία παραδείγματα που ανέφερα παραπάνω. Όταν πρόκειται για τέτοιες προσθήκες και αλλαγές, γίνομαι μινιμαλιστής. Στο βιβλίο μου Hippota Nestor αναλύω με κάθε λεπτομέρεια και για τις τρεις περιπτώσεις υπό εξέταση, καθώς και για άλλες δύο εκτός από αυτές, αλλά όλα αυτά τα βλέπω ως την εξαίρεση και όχι ως τον κανόνα. Δεν ισχυρίζομαι ότι δεν υπάρχουν άλλες τέτοιες προσθήκες και αλλαγές στον Όμηρο μετά την Ιωνική φάση, απλώς ότι θα πρέπει να υπάρχει ένα βαρύ φορτίο αποδείξεων όταν προτείνονται τέτοιες αλλαγές. Τέτοια αλλαγές δεν είναι η δομική αρχή των ποιημάτων, και εκεί είναι που πιστεύω ότι οι αναλυτικοί κάνουν λάθος. Η πίστη των ενωτικών σε ένα ενιαίο ποιητή, τον Όμηρο πρέπει επίσης να τροποποιηθεί λόγω της φύσης της προφορικής ποίησης, που θεωρώ ότι τα ομηρικά έπη σίγουρα ανήκαν σε αυτή την κατηγορία. Για να εξηγηθεί η ενότητα των ομηρικών ποιημάτων από την άποψη της προφορικής ποίησης αυτό που χρειάζεται δεν είναι ένας ενιαίος εγγράμματος ποιητής, ή ένας μόνο ποιητής που υπαγορεύει, αλλά μια οργανική διαδικασία που θα μπορούσε να παράγει δύο ενιαία ποιήματα σε μια μνημειακή κλίμακα. Αυτή η διαδικασία έλαβε χώρα μόνο μία φορά στην ελληνική επική παράδοση, εκτός κι αν υπήρχαν κι άλλα ζεύγη ποιημάτων στην ίδια κλίμακα και της ίδιας ποιότητας με τα ομηρικά έπη που εξαφανίστηκαν χωρίς να αφήσουν ίχνη, κάτι που δεν φαίνεται καθόλου πιθανό. Από αυτή την άποψη αν τα Ομηρικά έπη είναι μοναδικά, θα πρέπει να αποδεχτούμε την ιδέα μιας μοναδικής διαδικασίας για τη σύνθεσή τους. Έπρεπε να είναι περισσότεροι από έναν ποιητές που απήγγειλαν τα δύο ποιήματα με τη σειρά μπροστά στο ακροατήριο. Για την απαγγελία έστω και τεσσάρων βιβλίων του Ομήρου θα απαιτούνταν τέσσερις ποιητές κρίνοντας από τους σύγχρονους παραλληλισμούς. Εάν μία ενότητα ραψωδιών θα μπορούσε να εκτελεσθεί από τέσσερις ποιητές, και αν κι οι ποιητές είχαν αρκετό χρόνο μεταξύ των παραστάσεων, τέσσερις ποιητές θα αρκούσαν για την απόδοση του συνόλου. Εγώ προτείνω ότι ο ιδανικός αριθμός των ποιητών ήταν στην πραγματικότητα δώδεκα, που ταιριάζουν τόσο τον αριθμό των πόλεων στην Δωδεκάπολη όσο και τον αριθμό των ενοτήτων απαγγελίας στα δύο ποιήματα. Αυτή είναι μια σχεδόν μη εξετάσιμη υπόθεση, διότι εξαρτάται εξ ολοκλήρου από ένα σύνολο ιστορικών συνθηκών που δεν μπορεί να αναπαραχθεί. Αλλά το κλειδί για τη διαδικασία είναι το γεγονός ότι περισσότεροι από έναν ποιητές συμμετείχαν στην ταυτόχρονη σύνθεση και την απόδοση των ποιημάτων. Κάθε τέτοια συνεργατική διαδικασία πρέπει να έχει τις βάσεις της σε μια μικρή αρχή, ας πούμε ένα ζευγάρι ποιητών. Δεν ξέρω τι μοντέλα μπορούμε να βρούμε για μια δημιουργική ποιητική προσπάθεια σε αυτή τη μειωμένη κλίμακα, αλλά εάν η διαδικασία δούλευε για δύο ποιητές, θα μπορούσε επίσης να λειτουργήσει και για περισσότερους. Έρχομαι τώρα στο ερώτημα σχετικά με έναν ή δύο κύριους ποιητές ως κατόχους μιας ιδιαίτερης θέσης κατά αυτό το μοντέλο. Κατά μία έννοια το συνολικό μοντέλο περιλαμβάνει εφάπαξ περιστατικά, δεδομένου του βαθμού της ιστορικής ανάγκης που συνεπάγεται. Μέσα σε αυτό το ανεπανάληπτο σύνολο περιστάσεων, δεν βλέπω κάποιο λογικό πρόβλημα με το να φαντάζομαι ότι ορισμένοι από τους ποιητές είχαν ένα ιδιαίτερο ταλέντο. Φαντάζομαι μάλλον μια κλίμακα δημιουργικότητας, με εκείνους που βρίσκονται στο κάτω άκρο να εξακολουθούν να παίζουν ζωτικό ρόλο στην αναπαράσταση, και εκείνων στο υψηλότερο άκρο να συμβάλλουν περισσότερο στη συνεχιζόμενη ανάπτυξη κι εμπλoυτισμό των ποιημάτων. Θα έλεγα επίσης ότι, αν το μοντέλο αυτό ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, βλέπω μια ιδιαίτερη θέση για τη Μίλητο, και για έναν ποιητή από τη Μίλητο. Αυτό συμβαίνει λόγω του ρόλου του Νέστορα στα ποιήματα, που είναι κεντρικής σημασίας για το μοντέλο αυτό καθαυτό. Ο ποιητής που γνώριζε τις παραδόσεις του Νέστορα πρέπει να είχε ηγετικό ρόλο στη δημιουργική διαδικασία. Για να πάω ένα βήμα παραπέρα, αν υπήρχε ένας δεύτερος ποιητής που συνεργάστηκε στη διαδικασία από την αρχή, η Πριήνη, η οποία είχε μια ιδιαίτερα στενή σχέση με τη Μίλητο, και η οποία διαδραμάτισε κεντρικό ρόλο στα Πανιώνια, θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι παρειχε το πλαίσιο για αυτή τη συνεργασία. Δεν αρνούμαι ότι ιδέες όπως αυτή προδίδουν μια ενωτική προκατάληψη, η οποία, όπως υποδηλώνει κι η ερώτησή σας, δεν ταιριάζει απόλυτα με τον τρόπο που το προφορικό έπος γίνεται αντιληπτό γενικά. Ασφαλώς δεν θέλω να έχω καμία σχέση με το παλιό ενωτικό μοντέλο μιας μοναχικής εγγράμματης ιδιοφυΐας περιπλανούμενης στην ύπαιθρο. Ανεξάρτητα από το αν πετύχω στον καθορισμό των περιστάσεων υπό τις οποίες οι έννοιες της προφορικής ποίησης και της ατομικής ιδιοφυΐας αποκτούν νόημα είναι, πιστεύω, μια καλή ερώτηση, και μια που ελπίζω ότι θα συνεχίσει, όπως λέτε, και την προώθηση του διαλόγου στον κλάδο.
CHS: Έχετε επίσης γράψει τρία άρθρα. Το πρώτο έχει τίτλο “The Homeric Poems after Ionia: A Case in Point” («Τα Ομηρικά έπη μετά την Ιωνία: Το παράδειγμα») και παρουσιάζει τα επιχειρήματα σχετικά με την υποδοχή και τη διάδοση των ομηρικών επών, μετά την ανάπτυξή τους στην Ιωνία. Το δεύτερο άρθρο με τίτλο “New Light on the Homeric Question: the Phaeacians Unmasked”(«Νέο Φως στο Ομηρικό Ζήτημα: οι Φαίακες χωρίς τις μάσκες»), δόθηκε στη δημοσιότητα μόλις φέτος τον Οκτώβριο στον Τιμητικό Τόμο για τον Gregory Nagy. Αυτό το άρθρο συνοψίζει και αναπτύσσει επιχειρήματα που κάνετε στο Hippota Nestor για τη σχέση μεταξύ Νέστορα και Φαιάκων. Επίσης αναμένεται η δημοσίευση ενός άρθρου με τίτλο “Achilles and Patroclus as Indo-European Twins: Homer’s Take,” («Ο Αχιλλέας και Πάτροκλος ως ινδοευρωπαϊκοί δίδυμοι: η απάντηση του Ομήρου») που διατίθεται ήδη στην ιστοσελίδα του CHS. Tο τρίτο αυτό άρθρο συνοψίζει τη δουλειά σας στον Ινδοευρωπαϊκό μύθο διδύμων. Γιατί ήταν σημαντικό για εσάς να συνοψίσετε αυτά τα συγκεκριμένα σημεία-κλειδιά από τα βιβλία σας; Αν κάποιος ξεκινά τώρα να ανακαλύπτει τη δουλειά σας, από που θα πρέπει να αρχίσει;
Frame: Θα πρότεινα την ανάγνωση του άρθρου για τον Αχιλλέα και τον Πάτροκλο πρώτα. Συνοψίζει το υπόβαθρο του Νέστορα στον Ινδοευρωπαϊκό μύθο διδύμων και δείχνει πώς το παρελθόν του, όσον αφορά αυτό το μύθο, είναι η βάση για το ρόλο που διαδραματίζει στην ιστορία του Αχιλλέα και του Πάτροκλου στην Ιλιάδα. Το άρθρο σχετικά με τους Φαίακες, όπως δηλώνει ο τίτλος, αφορά το Ομηρικό Ζήτημα, και θα πρότεινα αυτό έπειτα. Καλύπτει ό,τι δεν είπα παραπάνω για τα μέλη της βασιλικής οικογένειας των Φαιάκων, δείχνοντας πως το ομηρικό κοινό-οι Πανίωνες στο καλούπι της Μιλήτου-ταυτίζεται με το βασιλιά των Φαιάκων, τη βασίλισσα, και τον πρίγκιπα ως σύνολο. Το άρθρο σχετικά με τα Ομηρικά έπη «μετά την Ιωνία» αφορά την Ομηρική μετάδοση και κάπως έτσι τα ομηρικά έπη έχουν ουσιαστικά πάρει μια μορφή από την εποχή του Ύμνου στον Πύθιο Απόλλωνα, ο οποίος «αναφέρεται» σε δύο ποιήματα πολύ συγκεκριμένα για να τα «διορθώσει» σχετικά με το θέμα της τοποθεσίας της πόλης του Νέστορα. Το άρθρο αυτό καλύπτει το ίδιο πεδίο με το κεφάλαιο 13 του Hippota Nestor, αλλά δεν προϋποθέτει όλα τα προηγούμενα μέρη του βιβλίου, όπως το κεφάλαιο αυτό. Και τα τρία άρθρα έχουν αυτό ως κοινό σημείο αναφοράς, απομονώνουν δηλαδή συγκεκριμένα ερωτήματα από τη μεγαλύτερη μελέτη που οδήγησε σε αυτά, και έτσι παρέχουν ευκολότερη πρόσβαση σε αυτά τα ερωτήματα. Τα ερωτήματα αυτά είναι βασικά για τη μελέτη, δηλαδή για το σιωπηρό μύθο του Νέστορα, τις συνέπειες αυτού για το Ομηρικό ζήτημα, και τη παγίωση των Ομηρικών επών σε ένα πρώιμο χρονικό διάστημα. Ένα ζήτημα που δεν αναλύεται σε ξεχωριστό άρθρο είναι η ειρωνεία του Ομηρικού ρόλου του Νέστορα. Δεδομένου ότι αυτή η ειρωνεία είναι βαθύτερη και διάχυτη, θα πρέπει να προσεγγιστεί με ένα συνεχόμενο τρόπο, και δεν ξέρω αν μια πιο συνοπτική αντιμετώπισή της θα προκαλούσε περισσότερο ζημιά παρά βοήθεια.
CHS: Τέλος, η χρήση της λέξης “unmasked”(χωρίς τις μάσκες) στο άρθρο σας που περιλαμβάνεται στον Τιμητικό Τόμο φαίνεται να εκφράζει μια αλήθεια σχετικά με μια συνολική προσέγγιση σε αυτή την ποίηση. Σε κάποιο επίπεδο, το σύνολο των ερευνών σας φαίνεται να επικεντρώνεται στο να δούμε αυτό που δεν φαίνεται και να ακούσουμε αυτό που δεν λέγεται. Συμφωνείτε με αυτή την εκτίμηση; Και αν ναι, γιατί υιοθετήσατε αυτή την προσέγγιση;
Frame: Δεν μπορώ να διαφωνήσω. Στο προηγούμενο βιβλίο μου, υποστήριξα ότι το συντηρητικό ελληνικό επικό ύφος λόγου διατηρούσε ιδέες που δεν είναι πλέον πλήρως κατανοητές από όταν τα Ομηρικά έπη πρωτογράφτηκαν. Χρησιμοποίησα τη γλωσσική ανακατασκευή για να δείξω τι ήταν αυτές οι ιδέες και πώς το ύφος λόγου που τις εκφράζει είχε εξελιχθεί σε κάτι σημασιολογικά διαφορετικό από την Ομηρική εποχή. Στο τελευταίο βιβλίο μου αφετηρία μου ήταν και πάλι η γλωσσική ανακατασκευή, δηλαδή η σύγκριση του Ιππότα Νέστορα με τον Asvina Nasatya, αλλά νέα προσέγγισή μου σε αυτή τη γλωσσική σύγκριση με βάση τη μελέτη του Wikander με έκανε να δω από την αρχή κάτι που δεν περίμενα από τον Όμηρο, μια συνειδητή ειρωνεία στο ξεδίπλωμα του μύθου του Νέστορα. Όσο ακολουθούσα τον ομηρικό ρόλο του Νέστορα τόσο πιο διαδεδομένη και συνεπής η ειρωνεία φαινόταν, και το γεγονός αυτό με έκανε να αναζητήσω την αιτία που κρυβόταν πίσω του και να δω ότι είχε να κάνει με το Ομηρικό Ερώτημα. Για να φανεί η συνειδητή ειρωνεία του Ομηρικού ρόλου του Νέστορα δεν υπάρχει καλύτερο παράδειγμα από την αρματοδρομία για τον Πάτροκλο στην Ιλιάδα 23, που είναι σε έντονο βαθμό επεισόδιο του ίδιου του Νέστορα από την αρχή μέχρι το τέλος. Δεν θα επεκταθώ στο τι συνίσταται η ειρωνεία εδώ, θα αναφερθώ μόνο στο πως σκόπιμα σηματοδοτείται με τη φράση «δεν θα διαφύγει της προσοχής σας» που επαναλαμβάνεται τέσσερις φορές στο επεισόδιο με τη μία μορφή ή την άλλη. Η φράση, η οποία δεν θα μπορούσε να είναι πιο επίμονη ή πιο σαφής, είναι ένα σινιάλο για να δούμε κάτω από την επιφάνεια της αφήγησης. Το ρήμα «διαφεύγω προσοχής», που εμφανίζεται μετά το αρνητικό «δεν» σε αυτή τη φράση, είναι η ρίζα της ελληνικής λέξης για την «αλήθεια», της οποίας η ρίζα είναι και πάλι ένα στερητικό (στερητικό «α»). Ο Ομηρικός ρόλος του Νέστορα, για να το θέσω απλά, παίζει με την ελληνική έννοια ότι η αλήθεια είναι κρυμμένη και πρέπει να ανακαλυφθεί ή να αποκαλυφθεί. Ο ρόλος του φαίνεται να έχει σχεδιαστεί για να απεικονίζει αυτή την έννοια. Η συνειδητοποίηση ότι η ειρωνεία του ρόλου του Νέστορα είναι σκόπιμη με έκανε να επανεξετάσω μια πτυχή ενός επιχειρήματος που έκανα για το όνομά του στο προηγούμενο βιβλίο μου. Υποστήριξα εκεί ότι η ρίζα του ονόματος του Νέστορα, το οποίο εμφανίζεται στο ελληνικό ρήμα «επιστρέφω», δεν σημαίνει «επιστρέφω» στο όνομά του, αλλά «φέρνω πίσω», και το υποστήριξα αυτό, δείχνοντας ότι το ενεργό ρήμα «φέρνω πίσω» στην πραγματικότητα εμφανίζεται μία φορά στην Οδύσσεια, αλλά μεταμφιεσμένο ως κάτι άλλο. Για να επαναφέρουμε το ρήμα απαιτείται η αλλαγή ενός μόνο γράμματος στη χειρόγραφη παράδοση. Είχα πειστεί για την αλλαγή, η οποία υποστηρίχθηκε από την στερεότυπη ανάλυση της ανάγνωσης που περίκλειε το ρήμα στον Όμηρο, αλλά πίστευα ότι το ίδιο το ρήμα δεν πρέπει να γινόταν πλέον κατανοητό από τους Ομηρικούς ποιητές, και ήταν αυτοί που αλλοίωσαν τη μορφή και τη σημασία του. Αυτό ταίριαζε με την παραδοχή μου ότι η έννοια του ονόματος του Νέστορα ήταν ένα γλωσσικό υπόλειμμα χωρίς πραγματικό σθένος στα Ομηρικά έπη. Η νέα αντίληψη μου για το μύθο του διδύμου του Νέστορα με έκανε να δω ότι το νόημα του ονόματός του είναι ακόμα πολύ επίκαιρο στον Όμηρο, ιδιαίτερα στην Οδύσσεια, και ότι αυτή η μία σημασία του ρήματος που εξηγεί το όνομά του θα πρέπει επίσης να ήταν ξεκάθαρη για τους Ομηρικούς ποιητές. Η ανάλυσή μου για την ύπαρξη του ρήματος σε κάποια χρονική στιγμή στο ύφος λόγου του ελληνικού έπους δεν άλλαξε στο ελάχιστο, αλλά η κατανόησή μου για το τι σήμαινε αυτό το ρήμα για τα Ομηρικά ποιήματα άλλαξε ριζικά. Στο υπαρξιακό ερώτημα ως προς το γιατί υιοθετώ και προσελκύομαι στην αναζήτηση νοήματος σε κάτι που δεν είναι ξεκάθαρα εκεί, θα ήθελα να πιστεύω ότι ο Όμηρος μου το δίδαξε, αλλά είναι πιθανό να υπάρχει κάτι περισσότερο σε αυτό. Εδώ θα ταίριαζε να αναφέρω ότι η διπλωματική μου εργασία στο Κολλέγιο του Harvard ήταν στο βιβλίο V του Θουκυδίδη, και όσο εργαζόμουν πάνω στο κείμενο με βάση τη μέθοδο του ΕΣ, η μορφή του Αλκιβιάδη άρχισε να προβάλλει όλο και πιο ξεκάθαρα, σαν την απάντηση στην οποία ο Θουκυδίδης έφτασε εκ των υστέρων και στη συνέχεια εισήγαγε σε ένα παλαιότερο πρόχειρο της αφήγησής του για να δείξει την ενότητα του Πελοποννησιακού πολέμου, ακόμη και κατά τη διάρκεια των ετών της φαινομενικής ειρήνης στο Βιβλίο V. Δεν είχα την πρόθεση να ασχοληθώ με τον Αλκιβιάδη στη μελέτη αυτή, αν και είχα γράψει μια εργασία σχετικά με τον Αλκιβιάδη όταν διάβασα τον Θουκυδίδη για πρώτη φορά, αλλά αυτό τελικά συνέβη. Χρόνια αργότερα, όταν άρχισα να επικεντρώνομαι στην τοποθέτηση της ιστορίας του Νέστορα στην Ιλιάδα 11, ενώ είχα ήδη πειστεί από την εργασία ενός άλλου μελετητή ότι δεν θα μπορούσε να είναι μέρος της Ιωνικής έκδοσης της Ιλιάδας, η τοποθέτηση αυτή έμοιαζε όλο και περισσότερο να ανήκει στα τέλη του πέμπτου αιώνα, και η μόνη συνδετική εξήγηση της θέσης της στο ομηρικό κείμενο οδηγούσε στον Αλκιβιάδη. Αυτό έγινε το επιχείρημα του τελευταίου κεφαλαίου του βιβλίου μου. Και τα δύο αυτά συμβάντα στην ακαδημαϊκή μου ζωή φαίνεται να επιβεβαιώνουν μια τάση για «απόντα σημαίνοντα», αν και αυτό το εννοώ με μια πιο χαλαρή έννοια απ’ ό, τι στην περίπτωση της συνειδητής ομηρικής ειρωνείας. Γιατί ο Αλκιβιάδης εμφανίζεται δύο φορές στη μάλλον περιορισμένη ακαδημαϊκή μου απόδοση αναγάγει το υπαρξιακό ερώτημα σε ένα διαφορετικό επίπεδο, για το οποίο μερικές φορές αναρωτιέμαι αλλά θα πρέπει να το αφήσουμε εκεί.
***
Ο Richard Martin του Πανεπιστημίου του Stanford αξιολόγησε πρόσφατα το βιβλίο Hippota Nestor του Douglas Frame για το American Journal of Philology. Αρχίζει την αξιολόγησή του με την ακόλουθη ανακεφαλαίωση: «Αυτός ο επιβλητικός τόμος επιτυγχάνει μια αξιοσημείωτη νέα σύνθεση του συνόλου των μελετών πάνω στις βαθύτερες ρίζες των Ομηρικών επών στην Ινδοευρωπαϊκή αρχαιότητα με λεπτοδουλεμένες ιστορικές αναλύσεις της περιόδου όπου το κείμενο διαμορφώνονταν μέσα από μια σταδιακή διαδικασία (όγδοος- πέμπτος αιώνας π.Χ.).» Επισκεφτείτε το project Muse για να διαβάσετε περισσότερα σχετικά με την αξιολόγηση του Martin. Για περισσότερα πάνω στην ποιητική του Ομήρου, διαβάστε το βιβλίο του Martin με τίτλο The Language of Heroes: Speech and Performance in the Iliad (Η Γλώσσα των Ηρώων: Ομιλία και Αναπαράσταση στην Ιλιάδα), που διατίθεται στις εκδόσεις ανοιχτής πρόσβασης μέσω του CHS. Όσοι ενδιαφέρονται για την Ινδοευρωπαϊκή ποιητική μπορούν επίσης να απολαύσουν το βιβλίο του Todd Compton, Victim of the Muses: Poet as Scapegoat, Warrior and Hero in Greco-Roman and Indo-European Myth and History (Θύμα των Μουσών: Ο Ποιητής ως Αποδιοπομπαίος Τράγος, Πολεμιστής και Ήρωας στον Ελληνορωμαϊκό και Ινδοευρωπαϊκό Μύθο και Ιστορία) και το βιβλίο Indo-European Language and Society (Ινδοευρωπαϊκή γλώσσα και Κοινωνία) του Emile Benveniste, διαθέσιμα τώρα και τα δύο στις εκδόσεις ανοιχτής πρόσβασης στην ιστοσελίδα του CHS. Για να βρείτε μια εκτενή λίστα ερευνητικών δημοσιευμάτων πάνω στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία και πολιτισμό, επισκεφθείτε την ιστοσελίδα του CHS chs.harvard.edu.
Μετάφραση Χριστίνα Λάφη, CHS Fellow in Information Technology and Humanities