Μια εισαγωγή από τον Θανάση Τριαρίδη, συντονιστή του Εργαστηρίου
Οι πρώτες συζητήσεις για το Εργαστήριο Πυροδότησης Θεατρικής Γραφής του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών Ελλάδος του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ (στο εξής: ΚΕΣ Harvard) ξεκίνησε στο μέσο της άνοιξης του 2017 όταν η Αναπληρώτρια Διευθύντρια του Κέντρου (και αναπληρώτρια καθηγήτρια θεατρολογίας στο ΑΠΘ) Άννα Σταυρακοπούλου μου πρότεινε να οργανώσω ένα Εργαστήριο Θεατρικής Γραφής (θα ήταν το πρώτο αντίστοιχο εργαστήριο του ΚΕΣ Harvard με θέμα την θεατρική γραφή). Δεν αποδέχτηκα την (πολύ τιμητική) πρόταση μονομιάς: δεν το είχα ξανακάνει ποτέ, δεν ήμουν (και δεν είμαι) διόλου βέβαιος πως η γραφή (κάθε είδους γραφή) διδάσκεται – και σίγουρα δεν γνώριζα (και δεν γνωρίζω) τον τρόπο που μπορώ να διδάξω κάτι τέτοιο εγώ. Από την άλλη πλευρά πίστευα και πιστεύω πως η γραφή μπορεί, ιδίως στο πλαίσιο της πολλαπλής διάδρασης ενός εργαστηρίου, να πυροδοτηθεί γόνιμα, κρατώντας το προϋπάρχον συγγραφικό ορμέμφυτο του κάθε συμμετέχοντα. Έτσι, μετά από αναλυτικές συζητήσεις με την Α.Σ., καταλήξαμε στην ακόλουθη δομή: α) Το Εργαστήριο δεν θα ονομάζεται “Εργαστήριο Δημιουργικής Θεατρικής Γραφής” αλλά “Εργαστήριο Πυροδότησης Θεατρικής Γραφής”. β) Θα έχει συγκεκριμένο θέμα πάνω στο οποίο θα σταλούν τα δείγματα γραφής των υποψηφίων. γ) Θα στοχοθετηθεί η συγγραφή από κάθε συμμετέχοντα ενός θεατρικού έργου με αφετηρία το συγκεκριμένο θέμα – έτσι ώστε το σύνολο των ομόθεμων παραγόμενων θεατρικών έργων να καταδεικνύει τις πολλαπλές εναλλακτικές δυνατότητες του θεατρικής γραφής. δ) Όλα ανεξαιρέτως τα έργα που θα προκύψουν από το Εργαστήριο θα δημοσιευτούν στο σύνολό τους σε μια ειδική ιστοσελίδα που θα φτιάξει το ΚΕΣ Harvard.
Με βάση την παραπάνω δομή έγινε στο τέλος του Μαΐου του 2017 η πρόσκληση ενδιαφέροντος από μέρους του Κέντρου (εδώ). Το θέμα που επιλέχτηκε είχε τίτλο εργασίας “Η θανάσιμη πληρότητα του Αντρέα Λιούμπιτς”. Πρόκειται για τον Γερμανό πιλότο που στις 24 Μαρτίου 2015, χωρίς προφανή λόγο, έριξε ηθελημένα το αεροπλάνο που οδηγούσε πάνω από τις Άλπεις, οδηγώντας μαζί με τον εαυτό στον θάνατο 149 επιβάτες (βλ. εδώ). Ως στοχοθεσία του Εργαστηρίου σημειώθηκαν τα ακόλουθα: […] “Να διερευνηθούν, μέσα από την προσωπική οπτική του κάθε συμμετέχοντα, οι ψυχολογικές προεκτάσεις ενός τέτοιου εγκλήματος, η ηθική και ο ανηθικισμός, η έλξη του ανθρώπου από το κακό, το ζοφερό, το ανεπίστρεπτο, η αίσθηση υπέρτατης εξουσίας που ελευθερώνεται στο μυαλό ενός δολοφόνου, η αγωνία για προσωποποίηση μέσα από μια αποτρόπαια πράξη, και γενικότερα η διερεύνηση του ανθρώπινου αινίγματος. Η προσδοκία του συντονιστή είναι με αφορμή το σεμινάριο, να δημιουργηθούν 12 ομόθεμα μονόπρακτα με αφετηρία το συγκεκριμένο θέμα, που θα καταδεικνύουν τις πολλαπλές εναλλακτικές δυνατότητες του θεατρικής γραφής.” […]
Όταν έφτασε το πέρας της προθεσμίας υποβολής αιτήσεων (Σεπτέμβριος 2017) βρέθηκα μπροστά σε μια ευχάριστη έκπληξη: τα ποιοτικά δείγματα γραφής των υποψηφίων συμμετεχόντων ξεπερνούσαν κατά πολύ τα 12 (αριθμό συμμετεχόντων που είχα αρχικά προσδιορίσει). Έτσι, μετά από πρόταση του ΚΕΣ Harvard, αποφασίσαμε να υπάρξουν δύο Εργαστήρια των 15 ατόμων: το ένα τον Οκτώβριο-Νοέμβριο του 2017 και ένα τον Ιανουάριο-Φεβρουάριο του 2018. Οι συμμετέχοντες που επιλέχτηκαν: α) κάλυπταν γεωγραφικά όλην την Ελλάδα (με την Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη και την Πελοπόννησο να έχουν την μερίδα του λέοντος), β) κάλυπταν όλο το φάσμα των ηλικιών δύο γενεών (από νέους ανθρώπους 18 χρόνων μέχρι συμμετέχοντες που έφταναν στην ηλικία των γονιών των πρώτων). Επίσης ανάμεσα στους συμμετέχοντες υπήρχε όλη η διαβάθμιση της (προηγούμενης ή μη) εμπλοκής με την θεατρική γραφή: δόκιμοι συγγραφείς που είχαν δει τα έργα τους στην σκηνή ανταμώθηκαν με ανθρώπους που δοκίμαζαν την πρώτη τους συγγραφική προσπάθεια στο θέατρο, ενώ φυσικά υπήρξαν όλες οι ενδιάμεσες περιπτώσεις εμπλοκής.
Έτσι έγιναν τα δύο Εργαστήρια στο Ναύπλιο την ακαδημαϊκή χρονιά που μας πέρασε – και παρά την ασφυκτική πίεση του χρόνου (οι τέσσερις 5ωρες συναντήσεις μοιρασμένες σε δύο Σαββατοκύριακα με ενδιάμεσο διάστημα έναν μήνα αποδείχτηκαν διάστημα ασφυκτικά μικρό) οι 29 από του 30 συμμετέχοντες παρέδωσαν το έργο τους. Το αποτέλεσμα αυτό είναι, κατά την εκτίμησή μου, από μόνο του εκπληκτικό – και σε αυτό ας προστεθεί η (απολύτως υποκειμενική) εκτίμησή μου πώς όλα τα έργα πληρούν ένα κριτήριο υψηλής ποιότητας και πως τουλάχιστον τα μισά από αυτά μπορούν να βρεθούν δίχως καμία άλλη επεξεργασία στη σκηνή δίχως να υπολείπονται διόλου των ελληνικών και ξένων (κυρίως) έργων που ανεβαίνουν στις ελληνικές θεατρικές σκηνές. Ιδιαίτερα χαρούμενο με κάνει και τούτο: τα 29 παραγώμενα έργα καλύπτουν σχεδόν όλην την ειδολογική γκάμα του θεάτρου· μονόλογοι και πολυπρόσωπα έργα, γραφές που ξεκινούν από τον ρεαλισμό και φτάνουν ως τον ποιητικό εξπρεσιονισμό ή και τον ιονεσκικό υπερρεαλισμό, υπαρξιακά δράματα δωματίου, μαύρες παρωδίες, πολιτικές παραβολές, έργα που φλερτάρουν με το In-yer-face Theatre, έργα επιστημονικής ή και φιλοσοφικής φαντασίας. Αυτό σημαίνει πως μέσα στο Εργαστήριο μάλλον καταφέραμε κάτι που είχα στο νου μου από την αρχή: α) να απελευθερωθεί μέσα από το ίδιο θέμα η διαφορετική συγγραφική ροπή του κάθε συμμετέχοντα, και β) παρά την έντονη (συχνά και ολοκληρωτική) επιρροή που ασκεί ο συντονιστής ενός τέτοιου Εργαστηρίου στους συμμετέχοντες, να μην αναπαραχθεί συγγραφικά ο εαυτός μου και το “θέατρο της μετακινούμενης/διολισθαίνουσας ταυτότητας” (δηλαδή, ας το πούμε έτσι, το είδος του θεάτρου που κατά το πλείστον γράφω εγώ – ζήτημα είναι αν, μέσα στα 29 παραγόμενα έργα, υπάρχει ένα που ακουμπάει στο είδος αυτό).
Φυσικά στις συναντήσεις μας κατά την διαδικασία της πυροδότησης, στην προσπάθειά μου να πετύχω το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα, έκανα και πολλά λάθη – τα πιο πολλά τα αντιλαμβανόμουν το ίδιο κιόλας βράδυ όταν άκουγα την ηχογραφημένη 6ωρη συνάντηση στο ξενοδοχείο. Σε κάποιους συμμετέχοντες υπήρξα περισσότερο πιεστικός από όσο έπρεπε – και κάποιους άλλους τους πίεσα λιγότερο από όσο νομίζω πως τελικά άντεχαν. Απολογούμαι για αυτά τα λάθη μου. Ωστόσο με παρηγορεί τούτο: είναι ανθρωπίνως αδύνατον να υπάρξει δραστική παρέμβαση στην γένεση της γραφής 30 διαφορετικών ανθρώπων τους οποίους δεν γνωρίζεις, δίχως να κάνεις και λάθη και λάθος εκτιμήσεις. Επίσης στεναχωριέμαι που δεν είχα την δυνατότητα, μετά το τέλος της συγγραφής των έργων, να έχω μια συνάντηση με τον καθένα συμμετέχοντα, ώστε να κάνουμε μια γαλήνια ανασκόπηση της δουλειάς του στο Εργαστήριο. Γνωρίζω πως ο καθένας από τους συμμετέχοντες το έχει ανάγκη – και το έχω εξίσου ανάγκη κι εγώ. Δυστυχώς τα πολύ πιεστικά εργασιακά δεδομένα της καθημερινότητάς μου δεν επέτρεψαν μέχρι στιγμής κάτι τέτοιο.
Σε ό,τι αφορά την δομή του Εργαστηρίου διαπίστωσα στην πράξη δύο οργανικές δυσλειτουργίες τις οποίες είναι η ώρα να μοιραστώ. Την πρώτη την υπαινίχτηκα και πριν: το χρονικό πλαίσιο των μόλις τεσσάρων συναντήσεων σε δυο Σαββατοκύριακα είναι ασφυκτικό. Πλέον κρίνω πως επαρκής χρόνος είναι τουλάχιστον ο τριπλάσιος (για παράδειγμα: 12 συναντήσεις σε 6 Σαββατοκύριακα). Η δεύτερη δυσλειτουργία –που σχετίζεται με την πρώτη– είναι η υποχρέωση της φυσικής παρουσίας όλων των συμμετεχόντων στο Ναύπλιο σε όλες τις συναντήσεις: θα μπορούσε κάλλιστα να υπάρχει η φυσική παρουσία στην πρώτη και την τελευταία συνάντηση και όλες οι υπόλοιπες συναντήσεις να γίνουν μέσω τηλεδιάσκεψης (η τεχνολογία και το Διαδίκτυο κάνουν απόλυτα εφικτό κάτι τέτοιο).
Ας σταθούν αυτές οι δύο επισημάνσεις οι προτάσεις μου προς το ΚΕΣ Harvard για το μέλλον.
Με την δημοσίευση των 29 θεατρικών έργων του Πρώτου Εργαστηρίου στην ειδικά διαμορφωμένη ιστοσελίδα ολοκληρώνεται μια κοινή διαδρομή που ξεκινήσαμε με το ΚΕΣ Harvard πριν από 16 μήνες – και εκπληρώνεται μία υπόσχεση που δόθηκε προς τους συμμετέχοντες από την πρώτη ώρα. Δυστυχώς δεν μπόρεσε, τουλάχιστον προσώρας, να υλοποιηθεί η προσδοκία μου για την σκηνική παρουσίαση με μορφή αναλογίου και των 29 θεατρικών έργων σε ένα τριήμερο στην Αθήνα. Παρά την πολύ θετική ανταπόκριση του Θεάτρου Τέχνης (σε συνάντηση που είχαμε μαζί με την διεύθυνσή του εγώ και η Άννα Σταυρακοπούλου στις αρχές της άνοιξης του 2018), το τριήμερο αυτό δεν κατέστη μέχρι στιγμής εφικτό – ελπίζω να γίνει εφικτό κάποια στιγμή στο μέλλον.
Το μείζον, ωστόσο, είναι οι ίδιες οι παραγόμενες γραφές. Από σήμερα αυτές οι γραφές παραδίδονται στην δημοσιότητα και στον χρόνο (τους τελικούς κριτές της κάθε γραφής και της κάθε πνευματικής προσπάθειας). Το είπα και προηγουμένως: παρά την αυτοκαταστροφική δυσπιστία που δείχνει το ελληνόφωνο θέατρο στις ελληνόγλωσσες θεατρικές γραφές, θέλω να πιστεύω πως πολλά από τα κείμενα του Εργαστηρίου θα βρουν τον δρόμο τους προς τη σκηνή. Πολλά θα εξαρτηθούν από την υπομονή, την επιμονή και την συνέχεια της δουλειάς των ίδιων των συγγραφέων – είναι τα μόνα τους όπλα απέναντι στην ακαταλόγιστη ανασφάλεια που εμφανίζουν οι άνθρωποι του ελληνικού θεάτρου σε έναν σύγχρονο συγγραφέα που γράφει στη γλώσσα τους. Και εδώ προκύπτει το δεύτερο κέρδος, προφανώς σημαντικότερο και από τα ίδια τα κείμενα: έχω την βάσιμη ελπίδα (που μέσα μου στέκει ως εδραιωμένη βεβαιότητα) πως μέσα από το Εργαστήριο αυτό κερδήθηκαν καινούριοι παίκτες για το μεγάλο παιχνίδι της γραφής. Αυτό το λογαριάζω για δώρο ανυπολόγιστο.
Από την μεριά μου θέλω να ευχαριστήσω το ΚΕΣ Harvard για την τόσο γόνιμη συνεργασία, τον Διευθυντή του, Γιάννη Πετρόπουλο, την Αναπληρώτρια Διευθύντρια Άννα Σταυρακοπούλου (στην οποία οφείλεται, εξάλλου, η πρόταση της συνεργασίας). Χάρη στην συνεργασία αυτή έβαλα στη ζωή μου ένα καινούριο πνευματικό πεδίο: τα εργαστήρια πυροδότησης θεατρικής γραφής. Θερμές ευχαριστίες οφείλονται και στην Συντονίστρια Επικοινωνίας Και Ανάπτυξη Προγραμμάτων του ΚΕΣ Ματίνα Γκόγκα για την παντοειδή υποστήριξή της και την απαράμιλλη ευγένειά της (η οποία, εκτός των άλλων, επιμελήθηκε κοπιωδώς και την τελική μορφή των 29 έργων). Ειδική αναφορά χρωστάω (ανάμεσα σε τόσα άλλα) στον φίλο μου συγγραφέα Βαγγέλη Χατζηγιαννίδη για την παρουσία του στην υπόθεση αυτή από την πρώτη ώρα (πριν ακόμη εμπλακώ εγώ). Τέλος, η πιο μεγάλη ευχαριστία για ένα τέτοιο Εργαστήριο οφείλεται πάντοτε στους συμμετέχοντες: Τα όνειρά τους, η φαντασία τους, οι ποιότητές τους, η δουλειά τους, ο μόχθος τους –και εν τέλει οι γραφές τους– έδωσαν σάρκα και αίμα και ζωή σε όλην αυτή την προσπάθεια.
Κι όπως έχουμε πει, αγαπητοί φίλοι και αγαπητές φίλες, το παιχνίδι πάντοτε αρχίζει…
Θανάσης Τριαρίδης, καλοκαίρι 2018
Στην ιστοσελίδα μας θα βρείτε τις ηλεκτρονικές δημοσιεύσεις των συμμετεχόντων στον πρώτο και δεύτερο κύκλο εργαστηρίων.