ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ: ΕΙΣ ΤΑΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΑΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΔΥΟ ΠΡΩΤΟΥΣ ΑΙΩΝΑΣ ΤΗΣ ΑΡΑΒΟΚΡΑΤΙΑΣ (Ζ’ & Η’)

  Use the following persistent identifier: http://nrs.harvard.edu/urn-3:hul.ebook:CHS_Soliman.Ta_Ellinika_Grammata.2007.


ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

Α—ΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑΙ ΠΗΓΑΙ

Ἐκ τῶν σπουδαιοτέρων συγγραφέων τῆς περιόδου τῆς Εἰκονομαχίας (726-843) εἶναι ὁ Νικηφόρος Α΄ (758-828), πατριάρχης ΚΠόλεως (806-815). Θεολόγος καὶ ἱστορικὸς τοῦ ὁποίου ἡ Ἱστορία καὶ τὰ συγγράμματα πρὸς ὑπεράσπισιν τῶν σεπτῶν εἰκόνων παρέχουν εἰδήσεις ἄλλως μὴ διαθεσίμους εἰς τὴν πρώιμον χριστιανικὴν σκέψιν καὶ πρακτικήν. [1]

Ἴσως περισσότερον ἀπὸ οἱανδήποτε ἄλλην Ἑλληνικὴν πηγὴν τῆς ἐν λόγῳ περιόδου ὁ Θεοφάνης διετήρησε πολλὰς καὶ πολυτίμους πληροφορίας διὰ τὸ πρόωρον Ἰσλάμ, ἀκόμη καὶ ἂν ἔγραψε κατὰ τὸ πρῶτον ἥμισυ τοῦ θ΄ αἰ. (813), δὲν ὑπάρχει οὐδεὶς λόγος νὰ ὑποτιμηθῇ ἡ ἀξία του. Φαίνεται ὅτι τὰς ἀπόψεις του περὶ τοῦ Ἰσλάμ, αἱ ὁποῖαι ἐπηρεάζουν πολὺ τοὺς μεταγενεστέρους Βυζαντινοὺς συγγραφεῖς, τὰς ἐδανείσθη ἀπὸ προηγουμένας πηγὰς αἵτινες δὲν ὑπάρχουν πλέον. [15] Ὁ Θεοφάνης δὲν εἶναι πάντοτε ἀκριβὴς καὶ ἡ Χρονογραφία του εἶναι πολὺ συνοπτικὴ. Ἐν τούτοις εἶναι μία πολύτιμος πηγὴ διὰ τὴν Ἀραβικὴν κατάκτησιν τῆς Συρίας καὶ Παλαιστίνης, καθὼς ἐπίσης καὶ μία ἀξιόπιστος πηγὴ Ἑλληνο-Ἀραβικῶν σχέσεων. [16] Ὅμως ἡ ἀφήγησίς του περὶ τῆς σχέσεως τοῦ Ἡρακλείου μετὰ τῶν Μουσουλμάνων χαρακτηρίζεται ἀπὸ σύγχυσιν καὶ ἀσάφειαν. Ἐπὶ πλέον ἡ χρονολόγησις τῶν γεγονότων δὲν εἶναι ἀκριβής.

Β. AI ΚΟΠΤΙΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑΙ ΠΗΓΑΙ

Γ. AI ΑΡΑΒΙΚAI ΙΣΤΟΡΙΚΑΙ ΠΗΓAI

Τὸ ἔργον θεωρεῖται τὸ πρῶτον βιβλίον τῆς γενικῆς ἱστορίας [43] καὶ ἡ πολυτιμοτέρα ὅλων τῶν Ἀραβικῶν πηγῶν καὶ σπουδαία ἀφηγηματικὴ πηγή, ἥτις ἐντυπωσιάζει μὲ τὸν ὄγκον της. Ἀρχίζει ἀπὸ τῆς δημιουργίας τοῦ κόσμου καὶ τελειώνει τὸ 915 μ.Χ. περιλαμβάνουσα οὕτω τοὺς βίους τῶν προφητῶν, τὴν ζωὴν τῶν Ἀράβων πρὸ τοῦ Ἰσλάμ, στρεφομένη περὶ τὴν γέννησιν τοῦ Ἰσλάμ, τὸν βίον καὶ τὴν πολιτείαν τοῦ Μωάμεθ. Ὅσον ἀφορᾷ εἰς τὴν Βυζαντινὴν ἱστορίαν ὁ ἀλ-Τάμπαρι παρουσιάζει εἰς τὸ Χρονικόν του πολυτίμους πληροφορίας περὶ τῶν προ-Ἰσλὰμ Ἀράβων καὶ τῶν σχέσεών των μετὰ τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας ἐπὶ τοῦ Ἡρακλείου, ἐπίσης περὶ τῆς ἐπιστολῆς τοῦ Προφήτου τοῦ Ἰσλὰμ εἰς τὸν Ἡράκλειον, καθὼς καὶ περὶ τῶν μαχῶν τῶν Μοῦτα, Ταμποῦκ καὶ τῶν Ἀραβικῶν κατακτήσεων τῆς Συρίας. Ἀναφέρεται ὁ ἀλ-Τάμπαρι ἐπίσης εἰς τὰς μάχας τῶν Μουσουλμάνων ἐναντίον τῶν Βυζαντινῶν ἰδίᾳ τῆς Ἀτζναντὶν καὶ τοῦ Ἱερομύακος καὶ ἐπίσης τὰς κατακτήσεις τῆς Παλαιστίνης, τῆς Αἰγύπτου καὶ τῆς Ἀλεξανδρείας καὶ τὰς κατακτήσεις τῶν πρώτων χαλιφῶν. Αἱ πληροφορίαι του εἶναι μεγάλης ἀξίας, ἀλλὰ ἀποδιοργανωμέναι καὶ κάπως ἐπαναλαμβανόμεναι, ἀντιφατικαὶ καὶ συγκεχυμέναι. [44]

Σοβαρὸν ζήτημα γεννᾶται ἐκ τῆς ἀνεπαρκείας τῶν πηγῶν, εἰς τὰς ὁποίας θὰ στηριχθῆ ὁ μελετητὴς διὰ νὰ δώσῃ μίαν εἰκόνα τῆς καταστάσεως τῆς περιόδου ἐκείνης. [45] Σχεδὸν ἀπὸ τοῦ 630 ἕως τὸ τέλος τοῦ ζ΄ αἰ., ὅλην αὐτὴν τὴν χρονικὴν περίοδον τῶν ἐπιθέσεων τῶν Ἀράβων καὶ τῶν κατακτήσεών των, χαρακτηρίζει ἡ παντελὴς ἔλλειψις συγχρόνου Βυζαντινῆς πηγῆς. Ὁ λόγος δύναται νὰ εἶναι, ὅπως ἡ Ἐ. Βρανούση κρίνει, ὅτι αἱ πρῶται συγκρούσεις μεταξὺ Ἀράβων καὶ Βυζαντινῶν ἐθεωρήθησαν ὑπὸ τῶν συγχρόνων ὡς συνηθισμένα συνοριακὰ ἐπεισόδια καὶ λῃστρικαὶ ἐπιδρομαὶ τῶν νομάδων τῆς Ἀραβίας. [46] Ὁ Η. Hunger πιστεύει ὅτι λόγῳ τῆς εἰκονομαχίας, οἱ χρονογράφοι ἐνδιεφέρθησαν πολὺ ὀλιγώτερον διὰ τὸ Ἰσλάμ [47] ἢ ὅπως ἰσχυρίζεται ὁ A. Louth οἱ Βυζαντινοὶ δὲν ἠθέλησαν νὰ προσβλέπουν εἰς τὴν ἱστορίαν τῆς ἥττης των ὑπὸ τῶν Ἀράβων καὶ τῶν ἑπομένων γεγονότων. [48]

Ὅσον ἀφορᾷ εἰς τοὺς Ἄραβας ἱστορικοὺς φαίνεται ὅτι τὸ ἐνδιαφέρον ἐστρέφετο περισσότερον πρὸς τὸν Μωάμεθ, ὅπερ ἀπῄτησε τὴν σύνταξιν τῶν Παραδόσεων συναφῶν πρὸς τὸν βίον καὶ τὰς ἐκστρατείας τοῦ προφήτου καὶ τῶν συντρόφων του. [50] Ἡ ἱστορία τῆς περιοχῆς ἐπὶ τῶν πρώτων τεσσάρων χαλιφῶν δὲν κατεγράφη ἐπαρκῶς καὶ ἔκαμε τὴν πλήρη ἐμφάνισίν της καὶ κατεγράφη διὰ πρώτην φορὰν ἐπὶ τῶν Ὀμμεϋαδῶν. Συμφώνως πρὸς τὸ ἀλ-Φίχριστ, ὁ Μωαβίας, ὁ υἱὸς τοῦ Σουφιᾶν (661-680), [51] ἐκάλεσεν ἐκ τῆς Ὑεμένης τὸν Ἀμπὶντ ἴμπν Σάργια καὶ τὸν ἐρώτησε διὰ τὰ προηγούμενα γεγονότα, τὰς ἱστορίας τῶν Ἀράβων καὶ τῶν ξένων βασιλέων καὶ διέταξε αἱ ἀπαντήσεις αὗται νὰ καταγράφωνται. [52] Τοῦτο ὅμως τὸ βιβλίον τῶν βασιλέων καὶ γεγονότων τοῦ παρελθόντος ἀπωλέσθη, ὅπερ σημαίνει ὅτι αἱ ἀρχαιοτέραι Ἀραβικαὶ μαρτυρίαι κατεγράφησαν συμφώνως πρὸς προφορικὰς παραδόσεις καὶ ἡ ἀρχική των σύνταξις ἐγένετο ἕνα καὶ ἥμισυ αἰῶνα περίπου μετὰ τὰ γεγονότα τῆς Ἀραβικῆς κατακτήσεως. Οὕτω παρουσιάζουν ἓν βασικὸν μειονέκτημα: ὅτι παραδίδονται ἐμμέσως, παρέμβλητοι εἰς ἔργα μεταγενεστέρων συγγραφέων τοῦ θ΄ ἀλ-Οὐάκιντι καὶ ἀλ-Μπαλάδουρι καὶ τοῦ ι΄ αἰῶνα ἀλ-Τάμπαρι. [53]

Footnotes

[ back ] 1. ODB, ἔκδ. A. Kazhdan, Oxford 1991, τόμ. 3, σ. 1477. Ὁ βιογράφος του Ἰγνάτιος ὁ Διάκονος ἀναφέρει καὶ μάλιστα λεπτομερῶς ὅτι ὁ Πατριάρχης Νικηφόρος ἐδιδάχθη τὴν θύραθεν παιδείαν καὶ σοφίαν, βλ. Βίος τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Νικηφόρου, ἔκδ. C. de Boor, Νικηφόρου Πατριάρχου ΚΠόλεως Ἰστορικὰ Ἔργα, Leipzig 1880, σσ. 149,3-151,13. Κατὰ δὲ τὸν P. Lemerle ὁ Νικηφόρος προητοιμάζετο νὰ ἀκολουθήσῃ τὴν σταδιοδρομίαν τοῦ πατρός του, διὰ τοῦτο ἀφοῦ ἀπέκτησε τὴν ἐγκύκλιον παιδείαν καὶ τὴν τεχνικὴν μόρφωσιν τοῦ Αὐτοκρατορικοῦ γραμματέως εἰσῆλθεν εἰς τὸ σῶμα τῶν ἀσηκρῆτις, βλ. Ὁ Πρῶτος Βυζαντινὸς Οὐμανισμός, σσ. 116, 117.

[ back ] 2. Η. Hunger, Βυζαντινὴ Λογοτεχνία, τόμ. β΄, σ. 150, Θ. Δετοράκη, Βυζαντινὴ Φιλολογία, τόμ. β΄, σ. 409-414.

[ back ] 3. Η. Hunger, Βυζαντινὴ Λογοτεχνία, τόμ. β΄, σ. 149.

[ back ] 4. PG 100, 833C-850D.

[ back ] 5. Ἔκδ. J. M. Featherstone, Leuven 1997. “Περὶ τῶν κατὰ τῶν εἰκονομάχων ἔργων του βλ. P. J. Alexander”, The Patriarch Nicephorus of Constantinople, Oxford 1958, σσ. 156-188, P. O’Connell, The Ecclesiology of St Nicephorus I (758-828) Patriarch of Constantinople, Roma 1972 (OCA 194), σσ. 37-67, R. P. Blake, “Note sur l’activité litteraire de Nicephore 1er, patriarche de Constantinople”, Byzantion 14, (1939), σσ. 1-15, βλ. καὶ PMBZ, Erste Abteilung (641-867), Berlin-New York 2000, (#5252), σσ. 354-361.

[ back ] 6. Η. Hunger, Βυζαντινὴ Λογοτεχνία, τόμ. β΄, σ. 151.

[ back ] 7. Φωτίου, Βιβλιοθήκη, ἔκδ. R. Henry, 8 τόμοι, Paris, (1959-1977), κῶδ. 66.

[ back ] 8. S. Runciman, Byzantine Civilization, Cambridge 1932, σ. 274.

[ back ] 9. Laila ‛Abdul-Djawwād, Τὸ Βυζαντινὸν Κράτος ἐπὶ τοῦ Ἡρακλείου καὶ ἡ σχέσις του μετὰ τῶν Μουσουλμάνων, Κάιρον 1985, σ. 361, (Ἀραβιστί).

[ back ] 10. Ἔρας Βρανούση, “Byzantinoarabica, οἱ πρῶτοι Αραβοβυζαντινοὶ πόλεμοι στὴν Παλαιστίνη, Ἰορδανία, Συρία καὶ Φοινίκη”, Σύμμεικτα 3, (1979), σσ. 1-28.

[ back ] 11. Ἠλία Δ. Μπάκου, “Ἀπὸ τὴν εἰκονομαχία στὸ θρίαμβο τῆς Ὀρθοδοξίας”, Κοινωνία 1 (2007), σσ. 1-8.

[ back ] 12. Θεοφάνους, Χρονογραφία, ἔκδ. C. de Boor, τόμ. 1, Leipzig 1883.

[ back ] 13. H. Hunger, Βυζαντινὴ Λογοτεχνία, τόμ. β΄, σ. 136.

[ back ] 14. Η. Hunger, Βυζαντινὴ Λογοτεχνία, τόμ. β΄, σ. 138, ODB, τόμ. 3, σ. 2063, βλ. καὶ PMBZ, (#8107), σσ. 600-607.

[ back ] 15. D. J. Constantelos, “The Moslem Conquests of the Near East as Revealed in the Greek Sources of the Seventh and the Eighth Centuries”, Byzantion 42, (1972), σσ. 325-357. Khalīfa Ibn Khayyāt, Ta’rikh, ἔκδ. Akram Diya’ al-‘Uman, Βηρυτός 1977, τόμ. 1, σ. 144.

[ back ] 16. Laila ‛Abdul-Djawwād, Τὸ Βυζαντινὸν Κράτος ἐπὶ τοῦ Ἡρακλείου, σ. 14.

[ back ] 17. Ἔρας Βρανούση, “Byzantinoarabica”, σ. 3.

[ back ] 18. Θεοφάνους, Χρονογραφία, ἔκδ. C. de Boor, 332,10-19.

[ back ] 19. P. Lemerle, Ὁ Πρῶτος Βυζαντινὸς Οὐμανισμός, σ. 84.

[ back ] 20. Ἀ. Μαρκόπουλος, “Συμβολὴ στὴ χρονολόγηση τοῦ Γεωργίου Μοναχοῦ”, Σύμμεικτα 6, (1985), σσ. 223-231.

[ back ] 21. Γεωργίου Μοναχοῦ, Χρονικόν, ἔκδ. C. de Boor, 2 τόμοι, Leipzig 1904.

[ back ] 22. Θ. Δετοράκη, Βυζαντινὴ Φιλολογία, τόμ. β΄, σ. 498, βλ. καὶ PMBZ, (# 2264), σσ. 22-23.

[ back ] 23. Η. Hunger, Βυζαντινὴ Λογοτεχνία, τόμ. β΄, σ. 155, Γεωργίου Μοναχοῦ, Χρονικόν, ἔκδ. C. de Boor, σσ. 697-707.

[ back ] 24. Umar Sabir, Ἡ Ἱστορία τῆς Αἰγύπτου κατὰ τὸ Χρονικὸν τοῦ Ἰωάννου Νικίου, Κάιρον 1981, σ. 21. (Ἀραβιστί).

[ back ] 25. ODB, τόμ. 2, σ. 1066.

[ back ] 26. Κατ’ ἄλλην ὑπόθεσιν τὸ Χρονικὸν τοῦ Ἰωάννου ἐγράφη ἀρχικῶς εἰς τὰ Ἑλληνικά, ἀλλὰ δὲν εἶναι ἀπίθανον, ὅπως ὁ H. Zotenberg ἐπισημαίνει, ὅτι μερικὰ κεφάλαια τὰ ὁποῖα ἐξήταζον τὰς καθαρῶς Αἰγυπτιακὰς ὑποθέσεις νὰ ἐγράφησαν εἰς τὰ Κοπτικά. Αὕτη ἡ ὑπόθεσις στηρίζεται ἐπὶ τῆς ὑπάρξεως Κοπτικῶν μορφῶν τῶν οὐσιαστικῶν ὀνομάτων. Ἀλλὰ τὸ θέμα πρέπει νὰ βεβαιωθῇ καὶ ἔξωθεν, βλ. Τhe Chronicle of John, Bishop of Nikiu, tr. R. Η. Charles, London-Oxford 1916, CPG III, 7967, Κατὰ τὸν Butler τὸ ἓν μέρος ἐγράφη εἰς τὰ Κοπτικὰ καὶ τὸ ἄλλο εἰς τὰ Ἑλληνικά, The Arabic Conquest of Egypt, Oxford 1902, σ. 30, PMBZ, Prolegomena, σσ. 244-245.

[ back ] 27. Laila ‛Abdul-Djawwād, Τὸ Βυζαντινὸν Κράτος ἐπὶ τοῦ Ἡρακλείου, σ. 351.

[ back ] 28. Ἐ. Μιχαηλίδου, Ἐξέχουσαι φυσιογνωμίαι ἐν τῇ Ἐκκλησιαστικῇ Γραμματολογία τῆς Κοπτικῆς Ἐκκλησίας, Ἐκκλησιαστικὸς Φάρος 35, (1936), σσ. 382-393.

[ back ] 29. A. Butler, The Arabic Conquest of Egypt, σσ. 30, 31.

[ back ] 30. Ἀ. Στράτου, Τὸ Βυζάντιον στὸν Ζ΄ αἰ., τόμ. γ΄, (534-641), Ἀθῆναι 1969, σ. 13.

[ back ] 31. A. Butler, The Arabic Conquest of Egypt, σ. 30.

[ back ] 32. Abul Mahasin Ibn Taghri Bardi, Al-Nujum al-Zahira fi Tarikh Misr wal-Qahira, ἔκδ. Muhammed and Mostafa Abdul Qadir Ata, 8 vols, Κάιρον 1963, τόμ. 2, σ. 184, Ἀ. Στράτου, Τὸ Βυζάντιον στὸν Ζ΄ αἰ., τόμ. γ΄, σ. 17.

[ back ] 33. S. Ockley, The Conquest of Syria, Persia, and Egypt by the Saracens, London 1708-1718, E. Gibbon, A History of the Decline and Fall of the Roman Empire, London 1788-1789, τόμ. 5, σ. 528.

[ back ] 34. Ἄραψ συγγραφεὺς ἔζησε κατὰ τὸν 10ον μ. Χ. αἰ., Ibn Al-Nadim, Al-Fihrist, Βηρυτὸς 1978, τόμ. 1, σ. 164.

[ back ] 35. ODB, τόμ. 1, σσ. 246, 247, Yaqut Al Hamawy, Mujam al-Udabaa, ἔκδ. Ihsan Abbas, Κάιρον 1993, σ. 1039.

[ back ] 36. Ibn Al-Nadim, Al-Fihrist, τόμ. 1, σ. 164, Al-Baladhuri, The Origins of the Islamic State, trans. P. K. Hitti and F. Murgotten, Studies in History, Economics and Public Law, LXVIII (New York 1916 καὶ 1924), τόμ. 1, σσ. 207-211.

[ back ] 37. M. J. Goeji, Leiden 1866.

[ back ] 38. Laila ‛Abdul-Djawwād, Τὸ Βυζαντινὸν Κράτος ἐπὶ τοῦ Ἡρακλείου, σ. 36.

[ back ] 39. Ἔρας Βρανούση, “Byzantinoarabica”, σ. 7.

[ back ] 40. Laila ‛Abdul-Djawwād, Τὸ Βυζαντινὸν Κράτος ἐπὶ τοῦ Ἡρακλείου, σ. 37.

[ back ] 41. Al-Tabari, Ta’rikh ar-rusul wa’l-muluk, 5 τόμοι, Βηρυτός 1987, Yaqut, Mujam al-udabaa, σ. 4450.

[ back ] 42. Boaz Shoshan, Poetics of Islamic Historiography: Deconstructing Tabari’s History, Brill 2004, σ. xxvi.

[ back ] 43. A. M. Al-Shanawany, Βιβλία τὰ ὁποῖα ἤλλαξαν τὴν ἀνθρωπίνην σκέψιν, τόμ. 5, Κάιρον 1995, σ. 167. (Ἀραβιστί).

[ back ] 44. W. Kaegi, Herakleios and the Arabs, GOTR 27, (1982), σσ. 109-133, ODB, τόμ. 3, σ. 2003, PMBZ, Prolegomena, σσ. 236-237.

[ back ] 45. Ἀ. Στράτου, Τὸ Βυζάντιον στὸν Ζ΄ αἰ., τόμ. γ΄, σ. 9.

[ back ] 46. Ἔρας Βρανούση, “Byzantinoarabica”, σ. 3.

[ back ] 47. Η. Hunger, Βυζαντινὴ Λογοτεχνία, τόμ. β΄, σ. 39.

[ back ] 48. A. Louth, “Der Monenergetisch-Monothelitische Streit”, Sobornost 26, (2004), σσ. 97-99.

[ back ] 49. D. J. Constantelos, “The Moslem Conquests of the Near East”, σ. 328.

[ back ] 50. Ph. Hitti, Al-Baladhuri, Futuh al-Buldan, σ. 1.

[ back ] 51. PMBZ, (5185), σσ. 319-321.

[ back ] 52. Ibn Al-Nadim, Al-Fihrist, τόμ. 1, σ. 132.

[ back ] 53. Ἔρας Βρανούση, “Byzantinoarabica”, σ. 5. Διὰ πλεῖονας πληροφορίας περὶ τῶν προαναφερθέντων Ἀράβων ἱστορικῶν καὶ χρονογράφων βλ. Ν. Μιχ. Παναιωτάκη, «Ζητήματά τινα τῆς κατακτήσεως τῆς Κρήτης ὑπὸ τῶν Ἀράβων», Κρητικὰ Χρονικὰ, ιε΄-ιστ΄ (1961-1962), σσ. 9-41.