ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ: ΕΙΣ ΤΑΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΑΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΔΥΟ ΠΡΩΤΟΥΣ ΑΙΩΝΑΣ ΤΗΣ ΑΡΑΒΟΚΡΑΤΙΑΣ (Ζ’ & Η’)

Citation: Use the following persistent identifier: http://nrs.harvard.edu/urn-3:hul.ebook:CHS_Soliman.Ta_Ellinika_Grammata.2007.

«H EΛΛΗΝΙΚH ΠΑΙΔΕIΑ ΚΑΤA ΤΟYΣ ΔΥΟ ΠΡΩΤΟΥΣ ΑΙΩΝΑΣ ΤΗΣ ΑΡΑΒΟΚΡΑΤΙΑΣ»: Η ΜΕΓΑΛΗ ΛΑΥΡΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΣΑΒΑ

Α΄. ΚΥΡΙΛΛΟΣ Ο ΣΚΥΘΟΠΟΛΙΤΗΣ Ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΥΣ ΤΟΥ ΒΙΟΥ ΤΟΥ ΟΣΙΟΥ ΠΑΤΡΟΣ ΗΜΩΝ ΣΑΒΑ ΤΟΥ ΗΓΙΑΣΜΕΝΟΥ

Κύριλλος ὁ Σκυθοπολίτης (†560) εἶναι ὁ σπουδαιότερος ἐκπρόσωπος τῆς ἀσκητικῆς βιογραφίας. Ἐγεννήθη εἰς Σκυθόπολιν τῆς Παλαιστίνης τὸ 525 καὶ ἀπὸ νεαρᾶς ἡλικίας εἶχε γνωρισθῆ μὲ τὸν ἅγιον Σάβαν. Ἀρχικῶς ἐμόνασεν εἰς τὴν πατρίδα του καὶ κατόπιν ἦλθεν εἰς τὰ Ἱεροσόλυμα. Ἐμόνασεν εἰς τὴν Λαύραν τοῦ ἁγίου Εὐθυμίου εἰς τὴν ἔρημον τῆς Ἰουδαίας, ἐνῷ πρὸς τὰ τέλη τῆς ζωῆς του, τὸ 557 ἢ 560, κατεβίωσεν εἰς τὴν Λαύραν τοῦ ἁγίου Σάβα. [1]

Ὁ Κύριλλος συνέγραψε τοὺς βίους τῶν μεγάλων ἀσκητῶν τῆς Ἰουδαϊκῆς ἐρήμου, ὅπως τὸν Βίον τοῦ ἁγίου Εὐθυμίου (†473) καὶ τὸν Βίον τοῦ ἁγίου Σάβα (†532). [2] Βραδύτερον συνέγραψε καὶ τοὺς βίους τῶν ὁσίων Ἰωάννου ἐπισκόπου Κολωνίας καὶ μετέπειτα Ἡσυχαστοῦ (†559), τοῦ Κυριακοῦ (†556), Θεοδοσίου τοῦ Κοινοβιάρχου (†529), τοῦ Ἀβρααμίου ἐπισκόπου Κρατείας (†557) καὶ τοῦ Θεογνίου ἐπισκόπου Βιτυλίου (†522). Αἱ βιογραφίαι ἐδημοσιεύθησαν εἰς ἑνιαίαν συλλογήν, [3] ἐνῷ ὁ Βίος τοῦ ἁγίου Γερασίμου ἐξεδόθη κεχωρισμένως. [4]

Ἡ γλῶσσα τῶν κειμένων τοῦ Κυρίλλου εἶναι ἐπιτετηδευμένη καὶ τὸ ὕφος καὶ ἡ ποιητικὴ περιγραφὴ ὁμοιάζουν πρὸς τὰ τοῦ Πλουτάρχου, [5] ἐνῷ τὸ περιεχόμενον ἔχει ἱστορικὴν ἀξίαν, διότι παρέχει ἀπηκριβωμένας πληροφορίας καθὼς καὶ χρήσιμα χρονολογικὰ στοιχεῖα. [6] Ἡ τοῦ Κυρίλλου γραφὴ ἀποδεικνύει τὴν ὑψηλὴν στάθμην τῆς μοναστικῆς παιδείας εἰς τὴν Παλαιστίνην καὶ παρέχει πληροφορίας περὶ τῶν περιεχομένων τῶν μοναστικῶν βιβλιοθηκῶν. Ὁ Βίος τοῦ ἁγίου Σάβα, εἶναι σπουδαία πηγὴ διὰ κατανόησιν τοῦ μοναχισμοῦ εἰς τὴν Παλαιστίνην, [7] ὅπου οἱ μοναχοὶ ἠγωνίζοντο διὰ τὴν σωτηρίαν των κινδυνεύοντες ἀπὸ τοὺς Σαρακηνοὺς λῃστὰς [8] καὶ τὰς δογματικὰς ἔριδας, στοιχεῖα ἀπὸ τὰ ὁποῖα ἡ ΚΠολις εὑρίσκετο μακράν. [9]

Ὁ μοναχισμὸς ἐμφανίζεται εἰς τὴν Παλαιστίνην ἐνωρὶς τὸν δ΄ μ.Χ. αἰ. Οἱ πρῶτοι γνωστοὶ εἰς ἡμᾶς Παλαιστίνιοι μοναχοὶ ἐκ περιοχῆς τῆς Γάζης [10] εἶναι οἱ Ἱλαρίων, [11] Ἐπιφάνιος ὕστερον ἐπίσκοπος Σαλαμῖνος τῆς Κύπρου, ὅστις ἔζησεν ἐγγὺς τῆς Ἐλευθερουπόλεως [12] καὶ Χαρίτων, ὁ ἱδρυτὴς τοῦ μοναχισμοῦ εἰς τὴν Ἰουδαϊκὴν ἔρημον. [13] Τὸ μοναστικὸν κίνημα διεδόθη εἰς πᾶσαν τὴν Παλαιστίνην κατὰ τὴν διάρκειαν τῆς πρώτης Βυζαντινῆς περιόδου (324-642) καὶ ἐρείπια τῶν μοναστηρίων ἔχουν ἀποκαλυφθῆ εἰς διαφόρους περιοχάς. Πολλὰ μοναστήρια ἱδρύθησαν εἰς τὰς μεγάλας πόλεις καὶ εἰς τὰ περίχωρα ἢ εἰς τοὺς προσκυνηματικοὺς ἁγίους τόπους ἢ εἰς τὰς ἐρημικὰς περιοχάς. [14]

Εἰς τὴν ἀρχαίαν Ἑλληνικὴν γλῶσσαν ὁ στενὸς δρόμος ἐκαλεῖτο ῥύμη, συνώνυμος πρὸς τὴν ῥύμην ἦτο ἡ συχνάκις ἀπαντῶσα λαύρα, [15] τὴν ὁποίαν ὁ Πολυδεύκης ἀναφέρει συνώνυμον πρὸς τὴν στενωπόν. [16] Κατὰ δὲ τὴν Σούδαν ἡ λαύρα εἶναι: «δημόσιος στενωπός, ἄμφοδος, ∙ύμη καὶ Λαύρα στενὴ κατοικία τῶν μοναχῶν». [17]

Ἡ Μεγάλη Λαύρα τοῦ ἁγίου Σάβα ἢ Μὰρ Σάβα [18] ἱδρύθη ὑπὸ τοῦ ἰδίου τὸ 483 εἰς ἕνα τόπον ἀπέχοντα ἐννέα μίλια νοτιοανατολικῶς τῶν Ἱεροσολύμων εἰς τὴν ἔρημον τοῦ χειμάρρου τοῦ Κέδρων. Ὁ Βίος τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Σάβα συγγραφεὶς ὑπὸ Κυρίλλου πρεσβυτέρου τῆς Σκυθοπόλεως εἶναι εὐρέως γνωστός, διότι ἀκριβῶς ἀπετέλεσε κείμενον τοῦ Κυρίλλου Σκυθοπολίτου. [19]

Σάβας ὁ ἡγιασμένος (439-532), ὁ ἀρχιτέκτων τοῦ Παλαιστινιακοῦ μοναχισμοῦ, [20] εἶναι ἐκ τῶν σπουδαίων ἡγετῶν τοῦ μοναστικοῦ κινήματος εἰς τὴν Παλαιστίνην κατὰ τὸ πρῶτον ἥμισυ τοῦ ϛ΄ αἰ. [21] καὶ ἐκ τῶν πλέον διασήμων πατριαρχῶν τῶν ἐν Παλαιστίνῃ μοναχῶν. [22] Ὁ Σάβας ἐγεννήθη εἰς τὴν Μουταλάσκην τῆς Καππαδοκίας τὸ 439 [23] καὶ εἰς νεαρὰν ἡλικίαν εἰσῆλθεν εἰς τὸ μοναστήριον Φλαβιανῶν, [24] πλησίον τοῦ χωρίου του. Τὸ 456 περίπου ἐγκατέλειψε τὸ μοναστήριον διὰ τὴν Παλαιστίνην καὶ ἐγένετο δεκτὸς ὡς δόκιμος ὑπὸ Εὐθυμίου τοῦ μεγάλου. [25] Τὸ 483 ὁ Σάβας ἵδρυσε πλησίον τῶν Ἱεροσολύμων τὴν Λαύραν, ἥτις εἵλκυσε μοναχοὺς ἀπὸ τὴν Ἀρμενίαν, Ἰσαυρίαν καὶ ἀπὸ ἄλλας μακρινὰς χώρας, ἐγνώρισε δὲ τὴν ἀντίδρασιν ὡρισμένων ἀδελφῶν, [26] οἵτινες ἐν τέλει ὑπεχώρησαν καὶ ἴδρυσαν τὸ ἰδικόν των κοινόβιον. Ὁ Σάβας ὠργάνωσε τοὐλάχιστον ἓξ ἄλλα μοναστήρια. [27] Ὑπεστήριξε τὴν διδασκαλίαν τῆς Συνόδου τῆς Χαλκηδόνος. Ἀλλὰ τὸ ταξίδιόν του εἰς τὴν ΚΠολιν καὶ ἡ προσπάθειά του νὰ πείσῃ τὸν αὐτοκράτορα Ἀναστάσιον Α΄ (491-518) νὰ ἐγκαταλείψῃ τὴν ὑποστήριξίν του εἰς τὸν Μονοφυσιτισμὸν ἀπέβησαν ἄκαρπα. [28] Τὴν 5ην Δεκεμβρίου τοῦ 532 ἐκοιμήθη ἐν Κυρίῳ ὤν ἐνενήντα τεσσάρων ἐτῶν. [29] Τιμᾶται ἡ μνήμη του τὴν αὐτὴν ἡμέραν (5 Δεκεμβρίου) καὶ εἰς τὸ Ἑλληνικὸν καὶ Λατινικὸν μηνολόγιον. [30]

Β΄. Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΛΑΥΡΑΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΣΑΒΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΜΕΣΑΙΩΝΑ ΚΑΙ Η ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΗ ΑΥΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗ

Ἡ Μεγάλη Λαύρα τοῦ Ἁγίου Σάβα ἐπεβίωσε μετὰ τὸν θάνατον τοῦ ἰδρυτοῦ της καὶ ἔπαιξε σπουδαῖον ῥόλον εἰς τὴν πνευματικὴν ζωὴν τῆς Παλαιστίνης κατὰ τὸν ϛ΄ αἰ. καὶ ὕστερον. Ὁ ἅγιος Σάβας (ε΄ καὶ ϛ΄ αἰ.) ἦτο «ἐπίγειος ἄγγελος καὶ οὐράνιος ἄνθρωπος, σοφὸς καὶ ἐπιστήμων διδάσκαλος, τῆς ὀρθοδοξίας συνήγορος καὶ τῆς κακοδοξίας κατήγορος, πιστὸς καὶ φρόνιμος οἰκονόμος». [31] ᾨκοδόμησε καὶ ᾠκονόμησε πολλὰς λαύρας, κοινοβιακὰ μοναστήρια καὶ φιλανθρωπικὰ ἱδρύματα. Κατὰ δὲ τὸν Κύριλλον Σκυθοπολίτην:

Τὰ θεῖα τάλαντα πολυπλασιάσας, τὴν ἐξ ὕψους δύναμιν ἐνδυσάμενος εὐδοκίᾳ τε τοῦ θεοῦ καὶ πατρὸς καὶ συνεργίᾳ τοῦ Χριστοῦ καὶ ἐμπνεύσει τοῦ ἁγίου πνεύματος τὴν ἔρημον πολίσας τῷ πλήθει τῶν μοναχῶν ἑπτὰ μοναστήρια περιβόητα καθ’ ὃν εἴρηται τρόπον ἐν αὐτῇ συνεστήσατο, ἅτινά ἐστιν ταῦτα. ἐν μὲν λαύραις ἡ Μεγίστη τε αὐτοῦ καὶ πασῶν τῶν ἐν Παλαιστίνῃ λαυρῶν προκαθεζομένη καὶ ἡ μετ’ αὐτὴν τῇ τάξει Νέα λαύρα καὶ ἡ Ἑπτάστομος καλουμένη, ἐν δὲ κοινοβίοις τὸ τοῦ Καστελλίου καὶ τοῦ Σπηλαίου καὶ τὰ ὀνομασθέντα τοῦ Σχολαρίου καὶ Ζάννου. Οὐχ ἧττον δὲὲ ἀντελαμβάνετο καὶ τῶν ἀρχαίων δύο κοινοβίων τῶν ἁγίων πατέρων ἡμῶν Εὐθυμίου καὶ Θεοκτίστου. Τούτων τῶν ἑπτὰ μοναστηρίων τὴν φροντίδα ποιούμενος καὶ τὴν πρόνοιαν πρόσοδον τὸ σύνολον περιποιήσασθαι οὐκ ἠνέσχετο, ἀλλὰ πίστει καὶ πεποιθήσει τῇ εἰς θεὸν ἐπερειδόμενος οὐδέποτε κατέπεσεν εἰς τὴν ἀπὸ τῆς μερίμνης ἀθυμίαν. [32]

Ἡ Μεγάλη Λαύρα κατέχει ἐξέχουσαν θέσιν μεταξὺ τῶν ἄλλων λαυρῶν, διὸ καὶ ὁ Κύριλλος Σκυθοπολίτης τὴν ἀναφέρει: «τὴν μεγίστην τε καὶ περιφανεστάτην λαύραν τὴν ὑπερέχουσαν πασῶν τῶν ἐν Παλαιστίνῃ λαυρῶν». [33]

Διὰ νὰ βαδίσουν αἱ Λαῦραι αὗται κατὰ τὸν νόμον τοῦ Θεοῦ ἐκαλεῖτο ὁ ἅγιος Σάβας νὰ θέσῃ κανόνας εἰς τὴν μοναστικὴν ζωήν, κατὰ τὸ παράδειγμα τῶν ἁγίων Βασιλείου καὶ Παχωμίου, προκειμένου νὰ ἐπικρατῇ τάξις εἰς τοὺς τόπους τούτους. Ὁ ἅγιος Σάβας ὥρισε Μοναστικὸν Τυπικὸν διὰ τὸν μοναστικὸν βίον, τὸν γνωστὸν καὶ ὡς Οἱ Κανόνες τῆς Μονῆς τοῦ Ἁγίου Σάβα [34] καὶ ἐδόθη ἐγγράφως εἰς τοὺς μαθητὰς καὶ τοὺς διαδόχους του. Συνετέθη σύνολον κανόνων διὰ τοὺς λαυριώτας καὶ ἄλλο διὰ τοὺς κοινοβιάτας. Τὸ Μοναστικὸν Τυπικὸν τοῦτο φαίνεται νὰ εἰσήχθη εἰς τὴν μοναστικὴν κοινότητα τῆς ἐν Σινᾶ ἱερᾶς μονῆς τῆς Ἁγίας Αἰκατερίνας. [35]

Πλὴν τούτου ὁ ἅγιος Σάβας ὥρισε καὶ τὸ Λειτουργικὸν Τυπικόν, τὸ γνωστὸν γενικῶς ὡς Τυπικὸν τοῦ ἁγίου Σάβα, τὸ ὁποῖον ἀφορᾷ εἰς τὴν λειτουργικὴν τάξιν καὶ εἰς τοὺς χρόνους τῶν νηστειῶν. [36] Τὸ Τυπικὸν τοῦτο ἢ Αἱ λειτουργικαὶ διαταγαὶ τοῦ Ἁγίου Σάβα εἰσήχθησαν εἰς τὴν ἐκκλησίαν τῆς Αὐτοκρατορικῆς ΚΠόλεως καὶ εἰς τὴν τελικὴν Ἀθωνικὴν μορφήν του ἔφθασεν ἐπὶ τῶν Ἡσυχαστῶν τοῦ ιδ΄ αἰ. Τὸ Λειτουργικὸν Τυπικὸν συμπερελάμβανεν ὕμνους καὶ ᾀσματικὰς ἀκολουθίας ὡς ἐξελίχθησαν εἰς τὰς περιοχὰς τῆς Παλαιστίνης. Διὰ τοῦτο υἱοθετήθη εἰς τὰς ἱεροτελεστίας τῶν καθεδρικῶν ναῶν, ἐπειδὴ ἡ μοναστικὴ ἱεροτελεστία εἰς τὴν Παλαιστίνην ἦτο κυρίως ᾀσματικὴ καὶ εἰς τὴν ὁποίαν συμπορεύονται τὰ ᾄσματα μὲ τὴν προσευχήν. [37]

Ὁ βιογράφος τοῦ ἁγίου Σάβα, Κύριλλος ὁ Σκυθοπολίτης, διέμεινεν εἰς τὴν Νέαν Λαύραν μετὰ τὴν ἀποβολὴν τῶν Ὠριγενιστῶν μοναχῶν τὸ 555 καὶ κατόπιν ἦλθεν εἰς τὴν Μεγάλην Λαύραν τὸ 557, ὅπου ἀπέθανεν ἀργότερον. [38] Κύριλλος ὁ Σκυθοπολίτης εἶναι ἐκ τῶν πλέον γνωστῶν ἁγιογράφων, ὅστις συνέγραψεν, ὡς ἐλέχθη, τὴν μοναδικὴν σειρὰν βιογραφιῶν τῶν ἐν Παλαιστίνῃ σπουδαίων μοναχῶν, τὴν γνωστὴν ὡς Μοναχικαὶ Ἱστορίαι περὶ τῶν ἐν Παλαιστίνῃ μονῶν καὶ λαυρῶν τοῦ ϛ ΄ αἰῶνος. [39]

Τὸ Λειμωνάριον τοῦ Ἰω. Μόσχου (ϛ΄ αἰ.) εἶναι ἐκ τῶν δημοφιλεστέρων ἔργων τῆς ἀσκητικῆς λογοτεχνίας. Ὁ Ἰωάννης ἐμόνασεν εἰς τὴν Μονὴν τοῦ ἁγίου Θεοδοσίου καὶ κατόπιν εἰς τὴν λαύραν τοῦ ἁγίου Σάβα πρὸς τὰ τέλη τοῦ ϛ΄ αἰ. [40] Ὁ Θεόδωρος ὁ Συκεώτης, ἐπίσκοπος Ἀναστασιουπόλεως, ἐπεσκέφθη δὶς τὴν Μονήν. [41]

Ἡ εἰσβολὴ εἰς τὴν Παλαιστίνην τοῦ Πέρσου βασιλέως Χοσρόου Β΄ (591-628) τὸ 614 ἔδωκεν εὐκαιρίαν εἰς τοὺς Ἄραβας ἐπιδρομεῖς νὰ λεηλατήσουν τὴν Μονὴν καὶ νὰ κατασφάξουν περίπου 44 μοναχούς, οἵτινες ἐτιμήθησαν βραδύτερον ὡς μάρτυρες. Οἱ ἐπιβιώσαντες εὗρον καταφύγιον εἰς ἐγκαταλειφθὲν μοναστήριον ἔξω τῶν Ἱεροσολύμων. [42] Ἡ πλειοψηφία τῶν Παλαιστινιακῶν Λαυρῶν καὶ μοναστηρίων δὲν συνῆλθεν ἀπὸ τὰς ἀκαταστασίας αἵτινες συνώδευσαν τὴν Περσικὴν εἰσβολήν, ἡ Λαύρα τοῦ ἁγίου Σάβα ὅμως ἐπεβίωσε καὶ ἐξηκολούθησε νὰ ἔχῃ σημαντικὴν συμβολὴν εἰς τὰς μεγάλας θεολογικὰς ἔριδας τῶν ἑπομένων δύο αἰώνων (η΄ καὶ θ΄) κατὰ τὴν διάρκειαν τοῦ λεγομένου «Χρυσοῦ Αἰῶνος» τῆς Λαύρας. [43]

Πρὸς τὰ μέσα τοῦ ζ΄ αἰ. ἡ μεγάλη Λαύρα τοῦ ἁγίου Σάβα ὑπέστη τὴν χειροτέραν συμφοράν, δηλ. τὴν Ἀραβικὴν κυριαρχίαν, ἐπὶ τῆς ὁποίας τὸ μοναστικὸν κίνημα ἀντεμετώπισε νέαν πραγματικότητα καὶ νέον καθεστώς. [44] Παρὰ τὴν ἀλλαγὴν τῆς πολιτικῆς καταστάσεως τὸ 638, ἡ Μονὴ τοῦ ἁγίου Σάβα διετήρησε τὴν ἐξέχουσαν θέσιν της μεταξὺ τῶν μοναστηρίων τῆς Παλαιστίνης καὶ πολλὰ ὀνόματα ἔλαμψαν ἐκεῖ ἐπὶ πλέον, τὰ ὁποῖα ἐπλούτισαν τὴν θεολογίαν, τὴν ἁγιογραφίαν καὶ τὴν λειτουργικήν. Ἡ μονὴ τοῦ ἁγίου Σάβα, κατὰ τὸν ζ΄ καὶ η΄ αἰ., φαίνεται ὅτι διέθετε πλουσίαν βιβλιοθήκην καὶ καλοὺς διδασκάλους καὶ κατὰ συνέπειαν ὑπῆρξε φυτώριον σπουδαίων λογίων ἱερωμένων.

Μεταξὺ τῶν συγγραφέων τοῦ ζ΄ αἰ. ἀναφερόμεθα εἰς τὸν μοναχὸν Ἀντίοχον τῆς Ἀγκύρας [45] ἀπὸ τὴν Λαύραν τοῦ ἁγίου Σάβα, τὸν συντάκτην τῶν δημοφιλῶν Πανδεκτῶν τῆς Ἁγίας Γραφῆς. [46] Πρόκειται περὶ συλλογῆς χωρίων ἀπὸ τὴν Βίβλον καὶ τὰς πατερικὰς πραγματείας εἰς θέματα συναφῆ πρὸς τὸν ἀσκητισμὸν καὶ τὸν μυστικισμόν. [47] Ὁ Ἀντίοχος ἔγραψε καὶ ἓν ἱστορικὸν κείμενον περὶ τῆς κατακτήσεως τῶν Ἱεροσολύμων καὶ τῆς μεταφορᾶς τοῦ Τιμίου Σταυροῦ εἰς Περσίαν ὑπὸ τοῦ Περσικοῦ στρατοῦ τὸ 614. [48] Ἀποδίδονται εἰς αὐτὸν καὶ τὸ ἔργον Περὶ προσευχῆς καὶ ἐξομολογήσεως. [49] Εἰς τοῦτο τὸ εἶδος ἀνήκουν καὶ αἱ Ἑκατοντάδες τοῦ Θαλασσίου Περὶ ἀγάπης καὶ ἐγκρατείας καὶ τῆς κατὰ νοῦν πολιτείας. [50]

Κατὰ δὲ τὸν η΄ καὶ θ΄ αἰ., οἵτινες θεωροῦνται ὁ «Χρυσοῦς Αἰών» τῆς λογοτεχνικῆς παραγωγῆς εἰς τὴν Μονὴν τοῦ ἁγίου Σάβα, ἀνεφάνησαν μεγάλα ὀνόματα. Στέφανος ὁ Σαβαΐτης ἦτο ἀνεψιὸς καὶ συνεργάτης τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ, ἁγιογράφος καὶ μελῳδός, ὅστις ἔγραψε τὴν ἱστορίαν τῶν 20 Σαβαϊτῶν μαρτύρων, οἵτινες ἐφονεύθησαν εἰς ἐπίθεσιν Ἀράβων πολεμιστῶν εἰς τὴν Μονὴν τοῦ Ἀββᾶ Σάβα τὸ 797, [51] καθὼς τὰ Τροπάρια τῶν Χριστουγέννων καὶ τὰ τῆς Ὑπαπαντῆς καὶ ἓν δραματικὸν ἔργον μὲ τίτλον «Ὁ θάνατος τοῦ Χριστοῦ». [52] Ὁ Βίος τοῦ Στεφάνου τοῦ Σαβαΐτου συνεγράφη ὑπὸ Λεοντίου τοῦ Δαμασκηνοῦ. [53] Ἡ ἱστορία τῶν Βαρλαὰμ καὶ Ἰωάσαφ ὑποτίθεται ὅτι ἐγράφη εἰς τὴν Μονὴν τοῦ ἁββᾶ Σάβα [54] ὑπὸ τοῦ ἁγίου Ἰω. τοῦ Δαμασκηνοῦ καὶ φέρεται ὅτι ἔχει μεταφρασθῆ ἐκ τῶν Ἀραβικῶν εἰς τὰ Ἑλληνικὰ ὑπὸ Ἰωάννου Μόσχου. [55] Καθὼς ὁ Βίος καὶ τὰ πάθη τοῦ Ἀναστασίου τοῦ Πέρσου (†628), [56] ἔργον ὅπερ θεωρεῖται ἐκ τῶν πέντε ἁγιογραφικῶν κειμένων τῶν ἀναγομένων εἰς τὸ πρῶτον ἥμισυ τοῦ η΄ αἰ. [57] Οἱ δύο εἰκονόφιλοι [58] ἀδελφοὶ Θεόδωρος καὶ Θεοφάνης οἱ Γραπτοὶ εἰσῆλθον εἰς τὴν Μονὴν τοῦ ἁγίου Σάβα. Ἦσαν ἀξιόλογοι ὑμνογράφοι οἵτινες ἔγραψαν ᾀσματικὰς ἀκολουθίας καὶ ὑπερήσπισαν τὰς εἰκόνας. [59] Ὁ διάσημος εἰκονόφιλoς θεολόγος Ἰω. ὁ Δαμασκηνὸς ἐμόνασεν εἰς τὴν Λαύραν κατὰ τὸ πρῶτον ἥμισυ τοῦ η΄ αἰ. (περὶ τὸ 720) κατὰ τὴν διάρκειαν τῆς Εἰκονοκλαστικῆς διαμάχης. Ἐκεῖ ὁ Ἰωάννης συνέγραψε πολεμικὰ ἔργα κατὰ τῆς εἰκονομαχίας. Ὁ θετὸς ἀδελφός του Κοσμᾶς, μετέπειτα ἐπίσκοπος τοῦ Μαϊουμᾶ, κατὰ κοινὴν γνώμην, ὁ καλύτερος τῶν Βυζαντινῶν κανονογράφων, ἦτο ἐπίσης Σαβαΐτης μοναχός. Ὁ διδάσκαλος τῶν δύο ἀδελφῶν, Ἰωάννου καὶ Κοσμᾶ, ὁμοίως Κοσμᾶς, καταγόμενος ἀπὸ τὴν Ἑλληνόφωνον περιοχὴν τῆς Ἰταλίας (Σικελίας), ἦτο ἐξαιρετικῶς μορφωμένος λόγιος. Ὁ Κοσμᾶς, διὰ ἀνωτέρας σπουδὰς εἶχε μεταβῆ ἀπὸ τὴν πατρίδα του τὴν Ἰταλίαν εἰς τὴν ΚΠολιν πρὸς τὰς ἀρχὰς τοῦ η΄ αἰ. μ.Χ. καὶ μᾶλλον ἐφοίτησεν εἰς τὸ Πανεπιστήμιον τῆς ΚΠόλεως, εἰς τὸ ὀποῖον ἀπέκτησε τὴν ἐκτεταμένην παιδείαν τὴν ὁποίαν μετέδωσεν εἰς τοὺς δύο ἀδελφούς. Ὅτε δὲ ἡ ἐκμάθησις ὡλοκληρώθη ὁ διδάσκαλος τῶν δύο ἀδελφῶν διῆλθε τὸ ὑπόλοιπον τῆς ζωῆς του εἰς τὴν Μονὴν τοῦ ἀββᾶ Σάβα καὶ ἐτελεύτησεν ἐκεῖ. [60] Εἰς τὴν Μονὴν τοῦ ἀββᾶ Σάβα συνέθεσεν ὁ Θεόδωρος, ἐπίσκοπος Ἐδέσσης (κατὰ τὸ πρῶτον ἥμισυ τοῦ θ΄ αἰῶνος), Βραχεῖαν ἀσκητικὴν πραγματείαν ἐν ἑκατὸν κεφαλαίοις, ἀπὸ τὰ ὁποία ἐδημοσίευσεν ὁ P. Possin 102 κεφάλαια τὸ 1684. [61]

Ἀλλὰ παραλλήλως πρὸς τὰ πνευματικὰ ἐπιτεύγματα ταῦτα ἡ Λαύρα ἐκαλεῖτο νὰ ἀγωνίζεται πρὸς ἀντιμετώπισιν πολλῶν σοβαρῶν ἀπειλῶν διὰ τὴν ἐπιβίωσίν της. Ἀναφερόμεθα ἐνδεικτικῶς εἰς τὴν ἰσχυρὰν σεισμικὴν δόνησιν τοῦ 749 ἥστις ὡδήγησεν εἰς σοβαρὰν διακοπὴν τοῦ μοναστικοῦ βίου [62] καὶ εἰς τὸν λοιμὸν τὸν καταστρέψαντα τὴν Μονὴν πρὸς τὸ τέλος τοῦ η΄ αἰ. Πολλὰ μοναστήρια ὡστόσον ὑπέστησαν ζημίας ὑπὸ τῶν Σαρακηνῶν κατοίκων τῆς περιοχῆς τὸ 797. Εἰς αὐτὰ ἀνήκουν καὶ τὰ μοναστήρια τοῦ ἁγίου Εὐθυμίου καὶ τοῦ ἁγίου Σάβα. Τὸ 797 ἐγένετο ἡ σφαγὴ τῶν 20 μοναχῶν τῆς μεγάλης Λαύρας τοῦ ἀββᾶ Σάβα. [63] Ἡ Λαύρα τοῦ ἁγίου Σάβα ὅμως ἐξηκολούθησε νὰ προσφέρῃ, κατὰ τὸν η΄ καὶ θ΄ αἰ., νεομάρτυρας τῆς ἐκκλησίας. Ἔνιοι ἐξ αὐτῶν εἶναι γνωστοί, ὅπως Μιχαὴλ ὁ Σαβαΐτης, ὁ ὁποῖος ἐμαρτύρησεν ἐπὶ τοῦ χαλίφου Ἄμπντ ἀλ-Μάλικ (685-705) [64] καὶ Πέτρος ὁ Καπιτωλάδος, [65] ἐπὶ τοῦ χαλίφου ἀλ-Οὐαλὶντ A΄ υἱοῦ τοῦ Ἄμπντ ἀλ-Μάλικ (705-715) [66] καὶ ἄλλοι.

Τὸ κῦρος, ἐξ ἄλλου, ὅπερ ἡ Παλαιστινιακὴ λειτουργικὴ τάξις ἐγνώρισεν εἰς τὴν μονὴν τῶν Στουδιτῶν, μὲ τὴν ἀφθονίαν τῆς λειτουργικῆς ποιήσεώς της, ἐθεωρήθη ὑπὸ Θεοδώρου τοῦ Στουδίου βέβαιος ὁδηγὸς εἰς τὸν ἀγῶνα ἔναντι τῶν αἱρετικῶν. Ἡ τάξις αὕτη, τὴν ὁποίαν οἱ μοναχοὶ τῶν Στουδίου εἶχον υἱοθετήσει ἤδη εἰς τὴν Βιθυνίαν, ἦτο ἁπλουστέρα καὶ πλέον κατάλληλος ἀπὸ τὴν λειτουργικὴν τάξιν τοῦ καθεδρικοῦ ναοῦ τῆς ΚΠόλεως. Ἦτο ἐπίσης ἰσορροπημένη περισσότερον ἀπὸ ὅ, τι τὸ τυπικὸν τοῦ παλαιοῦ ἀστικοῦ μοναχισμοῦ τῆς ΚΠόλεως, ἐπειδὴ δὲν ἀπῄτει μέγαν ἀριθμὸν ἱερέων καὶ ἐπὶ πλέον προέρχεται ἀπὸ τὴν Παλαιστίνην, ἥτις ἐθαυμάσθη τόσον πολὺ ὑπὸ τῶν Στουδιτῶν λόγῳ τοῦ σοβαροῦ καὶ στερεοῦ μοναχισμοῦ της. Οἱ μοναχοὶ τῶν Στουδίου δὲν εἶχον οὐδένα λόγον νὰ ἐγκαταλείψουν τὴν Σαβαϊτικὴν λειτουργικὴν τάξιν, ἡ ὁποία υἱοθετήθη εἰς τὴν Πρωτεύουσαν ἀπὸ τὸ 799. [67]

Εἰς τὴν Ἀναγέννησιν τοῦ Βυζαντίου ἢ τὸν Πρῶτον Βυζαντινὸν Οὑμανισμόν, ἡ Παλαιστίνη εἶχεν ἐξέχοντα ῥόλον. Ἡ ἐν λόγῳ περίοδος βεβαίως δὲν συνεπάγεται παρακμήν, ἀφοῦ, ὅπως προανεφέραμεν, τὸ ἐκπαιδευτικὸν σύστημα ἐξηκολούθει νὰ λειτουργῇ ἄνευ διακοπῆς εἰς τὰς Ἀνατολικὰς ἐπαρχίας τοῦ Βυζαντίου, ἀλλὰ καὶ τὸ παρέδωκε εἰς τοὺς λογίους καὶ συγγραφεῖς καὶ Πατέρας τῶν μεταγενεστέρων αἰώνων, ὅπως τὸν Ταράσιον, τὸν Πατριάρχην Νικηφόρον Α΄, τὸν Θεόδωρον Στουδίτην, τὸν Λέοντα τὸν Φιλόσοφον, τὸν Πατριάρχην Φώτιον καὶ τὸν Ἀρέθαν. Ἡ ἀναγέννησις τῶν φιλολογικῶν σπουδῶν καὶ Γραμμάτων εἰς τὴν Πρωτεύουσαν πρὸς τὸ τέλη τοῦ η΄ καὶ τὰς ἀρχὰς τοῦ θ΄ αἰ. διὰ μιᾶς ὁμάδος ἐλλογίμων ἀνθρώπων ὁδηγεῖ εἰς τὴν σκέψιν ὅτι πρέπει νὰ ἀποφεύγωμεν νὰ χαρακτηρίσωμεν αἰφνιδιαστικὸν τὸ φαινόμενον τοῦ ὁποίου καταγωγὴ καὶ ἑρμηνεία εὑρίσκονται βασικῶς εἰς τὰς ζυμώσεις τῆς πρώτης εἰκονομαχίας. [68] Καὶ ἐπειδὴ δὲν δύναται νὰ ἔλθῃ οὕτως ἐκ τοῦ χάους ἀναγέννησις οὔτε γεννᾶται ἐκ σκότους φῶς, τοιουτοτρόπως δὲν προκύπτει ἀναγέννησις παιδείας ἐκ προλαβούσης Μεγάλης Σιγῆς, ἀλλὰ εἶχε βεβαίως τὰς προϋποθέσεις, αἱ ὁποῖαι ὑπῆρχαν κατὰ τοὺς προηγουμένους αἰῶνας, δηλ. τὸν ζ΄ καὶ η΄. Ὅπως ἐπισημαίνει εὐστόχως ὁ P. Lemerle λέγων «Καὶ ἄν ἀκόμη ἡ περίοδος αὕτη ὑπῆρξε φτωχοτέρα καθ’ ὅλην τῆς ἱστορίας τοῦ Βυζαντίου ὡς πρὸς τὰ Γράμματα, πρέπει νὰ δεχθῶμεν ὅτι ἐκυοφόρει βραδεῖαν ὠρίμασιν, ἥστις ἔδωκε τοὺς καρπούς της τὸν θ΄ αἰῶνα». [69]

Ἡ συνέχισις τοῦ Ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ εἰς τὰς Ἀνατολικὰς Ἐπαρχίας τοῦ Βυζαντινοῦ Κράτους εἶναι ἔνδειξις ὅτι ὑπῆρχον ἐκεῖ βέβαιαι πολιτιστικαὶ ῥίζαι τῆς ἀναγεννήσεως τοῦ Βυζαντίου κατὰ τὸν θ΄ αἰῶνα. [70] Τὰς ῥίζας ταύτας ἔφερον εἰς τὴν Πρωτεύουσαν οἱ μοναχοὶ φεύγοντες τὰς διώξεις τῶν Ἀράβων τὸν θ΄ εἰς τὴν ΚΠολιν ἀπὸ τὴν Παλαιστίνην καὶ Συρίαν ἕνεκα τῆς ἐκεῖ ἀναρχίας τῶν ἐτῶν 809-813 [71] καὶ τῆς λεηλασίας τῶν μοναστηρίων ἐπακόλουθα τοῦ θανάτου τοῦ χαλίφου Χαροῦν ἀλ-Ρασίντ (809). [72] Ὡς εἶναι γνωστὸν ὅτι, διαρκούσης τῆς Εἰκονομαχίας, οἱ ἐν Παλαιστίνῃ δὲν συνεργάζονται μετὰ τῆς ΚΠόλεως, ὅτε ὅμως ἐπεκράτησεν ἡ εἰκονόφιλος παράταξις τὸ 787 (Ζ΄ Οἰκουμενικὴ Σύνοδος ἢ Β΄ Σύνοδος τῆς Νικαίας), ἤρχισε ἡ ἐπικοινωνία, τὴν ὁποίαν ἐπύκνωσεν ἡ ἔλευσις εἰς ΚΠολιν τῶν φευγόντων μετὰ τὸ 809. Ἐκεῖ θὰ συντελέσουν λόγῳ τῆς παιδείας των εἰς τὴν ἐνίσχυσιν τῆς ἀπὸ τῶν χρόνων τούτων ὑποφωσκούσης ἀναγεννήσεως τοῦ ἐνδιαφέροντος περὶ τὰ κλασικὰ Ἑλληνικὰ Γράμματα καὶ τὴν παιδείαν. Ἄλλοι πρόσφυγες ἐκινήθησαν πρὸς τὸν νότον, ὅπου εὗρον ἄσυλον εἰς τὴν ἔρημον καὶ εἰς τὸ ὄρος Σινᾶ. Διὰ τοῦτο διαπιστοῦται ὅτι μέγα μέρος τῶν ἀρχαιοτέρων χειρογράφων τῆς Ἱερᾶς Μονῆς τῆς Ἁγίας Αἰκατερίνης προέρχονται ἀπὸ τὰς Λαύρας τῆς Παλαιστίνης. [73]

Πρὸς τὰ τέλη τοῦ η΄ αἰ. καὶ τὰ πρῶτα ἔτη τοῦ θ΄, ὅτε Θεόδωρος ὁ Στουδίτης ἐχρειάσθη διοικητικὰ καὶ λειτουργικὰ συστατικὰ τῆς μοναστικῆς μεταρρυθμίσεώς του ἀπηυθύνθη εἰς τὴν Παλαιστίνην, γράφων εἰς τὸν Θωμᾶν, τὸν Πατριάρχην Ἱεροσολύμων (807-821) καὶ ζητῶν ἀπ’ αὐτὸν ὅπως ἀποστείλῃ μοναχοὺς ἱκανοὺς προκειμένου νὰ εἰσαγάγουν τὰ Σαβαϊτικὰ ᾄσματα εἰς τὸ ὀνομαστόν του μοναστήριον εἰς τὴν ΚΠολιν. [74] Καὶ ὅτε Γερμανὸς Α΄ († 740), ὁ πατριάρχης τῆς ΚΠόλεως, ὁ γνωστὸς καὶ ὡς ποιητὴς κανόνων καὶ σύγχρονος τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ, ἐπληροφορήθη διὰ τοὺς Εἱρμούς του, ἐνεσωμάτωσεν αὐτοὺς εἰς τὴν σύνθεσιν τῶν κανόνων του. [75]

Τὸν ἐξέχοντα ῥόλον τὸν ὁποῖον ἤσκησεν ἡ περιοχὴ τῆς Παλαιστίνης καὶ τὰς συνεισφορὰς τῆς Μονῆς τοῦ ἁγίου Σάβα εἰς τὴν ἀναγέννησιν τοῦ Βυζαντίου κατὰ τὸν θ΄ αἰ., περιγράφει ἡ Marie-France Auzepy ὡς ἑξῆς:

Κατὰ τὸν η΄ αἰ., οἱ δύο Παλαιστίνιοι Ἰω. ὁ Δαμασκηνὸς καὶ ὁ Θεόδωρος Ἀβουκάρας προσέφερον ὑπεράσπισιν τῶν εἰκόνων, πρὸ τῶν ΚΠολιτῶν τοῦ θ΄ αἰ., δηλ. τοῦ πατριάρχου Νικηφόρου καὶ τοῦ Θεοδώρου Στουδίτου. Ἡ μετα-εἰκονοκλαστικὴ λειτουργικὴ τάξις τῆς ΚΠόλεως εἶναι Παλαιστινιακῆς προελεύσεως, υἱοθετηθεῖσα εἰς τὴν Πρωτεύουσαν ἀκριβῶς μετὰ τὴν κρίσιν τῆς εἰκονομαχίας, ἐμπνευθεῖσα ὑπὸ τῆς Λαύρας τοῦ ἁγίου Σάβα, ὅπου ὑπῆρχον μοναχοὶ ὅπως Ἰω. ὁ Δαμασκηνὸς καὶ ὁ Θεόδωρος Ἀβουκάρας. Ἡ ποιητικὴ παραγωγὴ τῶν διασήμων ὑμνογράφων, Κοσμᾶ καὶ Στεφάνου, οἱ ὁποῖοι ὑπῆρξαν μοναχοὶ τῆς Λαύρας τοῦ ἁγίου Σάβα ἐκείνην τὴν περίοδον, ἐνεσωματώθη εἰς τὴν ὑμνολογίαν τῆς ΚΠόλεως. Ἡ Ἀνατολὴ καὶ συγκεκριμένως ἡ Παλαιστίνη καὶ ἡ Λαύρα τοῦ ἁγίου Σάβα, παρεῖχον ἀνθρώπους, ὕμνους καὶ λειτουργίαν, στοιχεῖα ἀποδεκτὰ ὑπὸ τῶν εἰκονοφίλων τῆς ΚΠόλεως. [76]

Ἡ Μονὴ τοῦ ἀββᾶ Σάβα καὶ οἱ πατριάρχαι τῶν Ἱεροσολύμων εἶχον μίαν μακροχρόνιον ἱστορίαν μὲ τὰς ἀποστολάς, αἱ ὁποίαι εἶχον ἕνα συμβιωτικὸν χαρακτῆρα κατὰ τὰ Βυζαντινὰ χρόνια. Ἡ Μονὴ τοῦ ἀββᾶ Σάβα ἦτο κύριον κέντρον ἐκπαιδεύσεως τῶν μελλοντικῶν στελεχῶν εἰς τὸ Πατριαρχεῖον Ἱεροσολύμων. Πολλοὶ ἱερωμένοι ἐπαιδεύθησαν ἐκεῖ κατὰ τοὺς Βυζαντινοὺς χρόνους καὶ ἀργότερον πρὸς τὰς ἀρχὰς τῆς Μουσουλμανικῆς περιόδου, ὅπως π.χ. ὁ Εὐθύμιος, ὁ Σάβας, Ἰω. ὁ Δαμασκηνὸς καὶ ὁ Θεόδωρος Ἀβουκάρας, οἵτινες εἰργάσθησαν κατόπιν εἰς τὴν Πατριαρχικὴν ἕδραν. [77]

Ἐκτὸς τούτου εἶναι σαφὲς ὅτι οἱ μοναχοὶ τῆς Μονῆς τοῦ ἀββᾶ Σάβα εἶχον ἐπίσημον θέσιν εἰς τὸ Πατριαρχεῖον ὡς πατέρες τῆς ἐρήμου θερμῶς προμαχοῦντες τῆς πίστεως [78] καὶ συμμετεῖχον εἰς τὰς σημαντικὰς συνόδους ψηφίζοντες ἐπὶ θεολογικῶν θεμάτων. [79] Σημαντικὸν γεγονὸς πρὸς κατανόησιν τῆς στάσεως τῶν Παλαιστινίων μοναχῶν ἔναντι τῶν δογματικῶν διαμαχῶν εἶναι ἡ σύνοδος τῶν Ἱεροσολύμων ἡ συγκληθεῖσα τῷ 516 ἢ 518 παρουσίᾳ 34 ἐπισκόπων πρὸς ὑποστήριξιν τῆς συνόδου τῆς Χαλκηδόνος. [80] Ἀποτέλεσμα τῆς συνόδου ταύτης ἦτο μία αἴτησις ἥτις ἐστάλη ὑπὸ τῶν μοναχῶν πρὸς τὸν αὐτοκράτορα Ἀναστάσιον Α΄ (491-518) ὅσον ἀφορᾷ εἰς τὴν διαμάχην τοῦ δογματικοῦ καθορισμοῦ τοῦ προσώπου τοῦ Χριστοῦ. Ὁ Ἠλίας, τότε πατριάρχης Ἱεροσολύμων (494-516), ἠρνήθη νὰ ὑποστηρίξῃ τὸν αὐτοκράτορα Ἀναστάσιον Α΄ ὅταν καθῄρεσε τὸν Μακεδόνιον Β΄, Χαλκηδόνιον πατριάρχην ΚΠόλεως (496-511) καὶ διὰ νὰ πείσῃ τὸν αὐτοκράτορα ἀπέστειλε τὸν ἱερὸν Σάβαν εἰς τὴν ΚΠολιν τὸ 516. [81] Σωμφώνως πρὸς τὸν Κύριλλον Σκυθοπολίτην ὁ ἅγιος Σάβας εἰσῆλθεν δὶς εἰς τὴν ΚΠολιν τὸ 531 καὶ ὁμοῦ μὲ διαφόρους ἐκκλησιαστικοὺς ἀξιωματούχους ὑπέβαλεν αἴτησιν πρὸς τὸν αὐτοκράτορα Ἰουστινιανὸν «διὰ τὴν σύστασιν τὴν κατὰ Παλαιστίνην τῶν ἁγίων ἐκκλησιῶν συγχώρησιν δημοσίων καὶ ἀνοικοδομὴν τῶν ὑπὸ τῶν Σαμαρειτῶν καέντων σεβασμίων οἴκων καὶ ἀντίληψιν τῶν ἐν Παλαιστίνῃ ὀλιγωθέντων καὶ πραιδευθέντων Χριστιανῶν». [82]

Μόνον εἰς τὰς ἀρχὰς τοῦ ϛ΄ αἰ. ἡ ἡσυχία τῶν μοναστηρίων τῆς Παλαιστίνης διεταράχθη ὑπὸ τῆς Ὠριγενιστικῆς διαμάχης. [83] Ἡ πολιτικὴ ἀρχὴ ἠναγκάσθη νὰ ἐπέμβῃ καὶ ἡ Νέα Λαύρα, ἥτις εἶχε γίνει προπύργιον Ὠριγενιστικῶν αἱρετικῶν ταραχῶν ἕως τὴν Σύνοδον τῆς ΚΠόλεως τῷ 553, [84] ἐξεκενώθη καὶ παρεδόθη εἰς τοὺς ὀρθοδόξους μοναχούς. [85]

Ἐξ ἄλλου Θεόδωρος ὁ Στουδίτης ἀναφέρει εἰς μίαν ἐπιστολήν του ὅτι ὁ «Κασσιανὸς πρεσβύτερος τῆς λαύρας τοῦ μακαρίου Σάβα» συμμετεῖχεν εἰς τὴν Σύνοδον ΚΠόλεως τὸ 536 μ.Χ. [86] Καὶ ὅτε αἱ Παλαιστινιακαὶ μοναὶ ἀπέστειλαν εἰς τὸν Πάπαν Μαρτῖνον Α΄ (649-655) αἴτησιν διὰ νὰ τὴν παρουσιάσῃ εἰς τὴν Σύνοδον τοῦ Λατερανοῦ (649), [87] ὁ Ἰωάννης, ἡγούμενος τῆς Μονῆς τοῦ ἀββᾶ Σάβα, ἦτο ὁ πρῶτος ὑπογράψας. [88] Ἀξίζει νὰ γίνῃ ἀναφορὰ καὶ εἰς τὴν ἀκλόνητον καὶ συνεπῆ θέσιν τοῦ Σωφρονίου, Πατριάρχου Ἱεροσολύμων, ἔναντι τῆς αἱρέσεως τοῦ Μονοθελητισμοῦ [89] καὶ τοῦ αὐτοκράτορος Ἡρακλείου καὶ τῶν ὁμοφρόνων πατριαρχῶν Σεργίου καὶ Πύρρου. [90]

Κατόπιν δὲ τῆς φυγῆς τῶν μοναχῶν ἐκ τῆς Παλαιστίνης περὶ τὸ 813 αἱ μοναὶ ἦσαν ὄντως ἐρημωμέναι εἰς τὴν Ἁγίαν Πόλιν καὶ ἡ παρακμὴ διήρκεσεν ἕως τὴν ἐπιστροφὴν τῆς χριστιανικῆς πολιτικῆς κυριαρχίας εἰς τὴν περιοχὴν κατὰ τὸν ιβ΄ αἰ. Ἀπὸ τοῦ θ΄ ἕως τοῦ ιβ΄ αἰώνος αἱ ὀνομασταὶ μοναὶ τῆς Ἀγίας Πόλεως ἐκατοικοῦντο ὑπὸ Ἀραβοφώνων μοναχῶν, ἡ ἐπίδρασις τῶν ὁποίων ἐπεξετάθη εἰς ὅλα τὰ χριστιανικὰ κέντρα ἐντὸς τοῦ χαλιφάτου τῶν Ἀββασιδῶν. [91]

Ὁ A. Jotischky συζητεῖ τὴν πορείαν τοῦ Ἑλληνικοῦ Ὀρθοδόξου Μοναχισμοῦ εἰς τοὺς Ἁγίους Τόπους ἐπὶ τῶν Σταυροφόρων (1099-1191) καὶ τῶν σχέσεών του μὲ τοὺς Λατίνους. Ἡ Μονὴ τοῦ ἁγίου Σάβα, κατὰ τὴν ἐποχὴν ταύτην, ἦτο εἰς πλήρη ἐρήμωσιν καὶ πρέπει νὰ προσθέσωμεν ὅτι ἡ ἀνακαίνισις τῆς μεγάλης ἐκκλησίας εἰς τὴν Μεγάλην Λαύραν τοῦ ἁγίου Σάβα καὶ ἡ ἀνανέωσις τῶν ἔργων ζωγραφικῆς της ἐπραγματοποιήθη ὑπὸ τοῦ Μανουὴλ Κομνηνοῦ (1143-1180) καὶ τῆς συζύγου του. [92] Κατὰ τὸν A. Jotischky, ἐπισκόπησίς τις εἰς τὴν λογοτεχνικὴν παραγωγὴν τῶν Ἱεροσολύμων καὶ τῆς Λαύρας τοῦ ἀββᾶ Σάβα ἐκείνης τῆς περιόδου δεικνύει ὅτι οἱ μοναχοὶ τῆς Λαύρας κατὰ τὸν ιβ΄ καὶ ιγ΄ αἰ. εἶχον ῥόλον ἀνάλογον μὲ ἐκεῖνον τῶν προκατόχων των κατὰ τὸν ϛ΄ αἰ. εἰς διατήρησιν τῆς θεολογικῆς ὀρθοδοξίας εἰς τὴν Παλαιστίνην. Ὡς πρὸς τὴν συγγραφικὴν δραστηριότητα εἶναι περιωρισμένη εἰς ἀντιγραφὴν κειμένων εἰς τὰ κύρια δογματικὰ θέματα, τὰ ὁποῖα ἀντεμετώπιζον οἱ ὀρθόδοξοι εἰς τὰς σχέσεις των πρὸς τοὺς νέους κυρίους, τοὺς Φράγκους, [93] ὅπερ ἀποδεικνύει ὅτι τὰ ὀρθόδοξα μοναστήρια ἀνεμείχθησαν εἰς τὴν διαμάχην. [94]

Μετὰ δὲ τὴν κατάκτησιν τῶν Ἱεροσολύμων μετὰ τὴν μάχην τοῦ Χιττὶν τὸ 1187, ὁ Σαλαδῖνος ἐπεξέτεινε τὴν πολιτικὴν τῶν βακουφίων εἰς τὴν Παλαιστίνην, ἀπαλλοτριώσας τὰς περιουσίας τῶν ἐκκλησιῶν καὶ τῶν μοναστηρίων, [95] ἐγένετο δὲ καὶ ἄλλη μία σφαγὴ τῶν μοναχῶν τῆς Λαύρας, κατὰ τὴν ὁποίαν κατεστράφησαν μέρη τοῦ μοναστηρίου, ἂν καὶ ἡ ἐκκλησία καὶ ὁ τάφος τοῦ ἁγίου Σάβα διεσώθησαν. [96] Ἀκόμη κάποτε πρὸ τοῦ 1440, ἡ Λαύρα ἐγκατελείφθη ἀπὸ τὴν κοινότητα τῶν Ἑλλήνων μοναχῶν, οἱ ὁποῖοι δὲν ἠδύναντο πλέον νὰ ἀντέξουν τὰς ἐπιδρομὰς τῶν γειτονικῶν νομαδικῶν φυλῶν. Οὕτως ἡ Λαύρα ἐγκατελείφθη διὰ σχεδὸν ἑκατὸν ἔτη (1440-1540). [97] Ἡ ζωὴ πάντως εἰς τὴν μονὴν τοῦ ἁγίου Σάβα ἦτο πιθανὸν νὰ εἶχεν ἀναβιώσει ἐπὶ τοῦ ἡγουμένου Ἰωακεὶμ τὸ 1540, ὁ ὁποῖος ἔχει συμπήξει κοινόβιον περίπου πεντήκοντα Ἑλλήνων μοναχῶν. Ἄλλη παράδοσις ἀναφέρει τὴν ὑπαγωγὴν τῶν μονῶν εἰς τὸν Σερβικὸν ἔλεγχον. [98]

Κατὰ δὲ τὸν ιϛ΄ αἰ., ἐπὶ τοῦ Ὀθωμανικοῦ καθεστῶτος, ἡ Λαύρα ἦτο τὸ μόνον μοναστήριον ὅπερ δὲν ἐγκατελείφθη, ἀλλὰ ἔλαβε καὶ προστατευτικὰ διατάγματα ἀπὸ ἀρκετοὺς Σουλτάνους, Σολαϊμὰν Α΄ (1533 καὶ 1537), Σελὶμ Β΄ (1568), Μοχάμεντ Γ΄ (1601) καὶ Ἄχμεντ Α΄ (1605). [99] Τὸ Ἑλληνικὸν Ὀρθόδοξον Πατριαρχεῖον Ἱεροσολύμων ἐπενέβη ἐν τούτοις καὶ ἐπιτυχῶς διεπραγματεύθη νὰ ἀγοράσῃ τὴν Λαύραν ἀπὸ τοὺς Σέρβους τὸ 1625. Οἱ Ἄραβες εἰσέβαλον καὶ προεκάλεσαν καταστροφὴν ἐπανειλημμένως, πήξαντες τὰς σκηνάς των πέρα τῶν ἐρειπίων τοῦ μοναστηρίου καὶ μετετρέψαντες τὴν ἐκκλησίαν εἰς ἀποθήκην ἐμπορευμάτων καὶ τὰ προαύλια εἰς στάβλους. Οὕτως αἱ συχναὶ ἐπιδρομαὶ τῶν Αράβων ἀκόμη ἐξηκολούθησαν νὰ βλάπτουν τὴν Λαύραν κατὰ τὸν ιζ΄ αἰ. [100] Τὸ 1688 ὁ Δοσίθεος, ὁ ὀρθόδοξος πατριάρχης τῶν Ἱεροσολύμων, μὲ τὴν ἄδειαν τῶν Ὀθωμανικῶν ἀρχῶν ἐπέτυχε νὰ μετακινήσῃ τοὺς Ἄραβας μακρὰν τῆς Λαύρας καὶ νὰ διευθύνῃ τὰς ἐργασίας τῆς ἀποκαταστάσεως εἰς τὴν ὅλην μονὴν καὶ τὰ ἔργα ταῦτα συνεχίσθησαν καὶ ἐπὶ τοῦ διαδόχου του Χρυσάνθου. [101]

Ἡ πρώτη δεκαετία τοῦ ιθ΄ αἰ., ἐν τούτοις, ἦτο ἐπίσης ἐξαιρετικπῶς δυσμενὴς καὶ ἐχαρακτηρίζετο ἀπὸ τὰς εἰσβολὰς τῶν Ἀράβων, τὰς λεηλασίας καὶ τὰς σφαγάς. Τὸ 1840, βοηθείᾳ τῆς Ῥωσικῆς ὀρθοδόξου ἐκκλησίας, τὸ μοναστήριον ἀποκατεστάθη εἰς τὴν πλήρη του δόξαν. Πρὸς τὸ τέλος τοῦ ιθ΄ αἰ. ὅμως, ἐσημειώθη ἔλλειψις ἐνδιαφέροντος τῶν μοναχῶν τῆς Λαύρας πρὸς τὴν παιδείαν καὶ τὸ ἐργόχειρον. Ὑπὸ τοιαύτας συνθήκας, ἑπομένως, ἡ ἐπιβίωσις τῆς Λαύρας ἕως τοὺς χρόνους ἡμῶν, πρέπει νὰ θεωρηθῇ θαυμάσιον γεγονός. [102]

Ἀπὸ τὸ συγκρότημα τῆς Μεγάλης Λαύρας παραμένει τὸ ἑξῆς: ἡ Μεγάλη Ἐκκλησία τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, ἥτις ἀφιερώθη ὑπὸ τοῦ ἁγίου Σάβα τὸ 501 εἰς τὴν Θεοτόκον. [103] Ὑπάρχουν καὶ μία ἄλλη ἐκκλησία ἡ ἀφιερωμένη εἰς τὸν ἅγιον Νικόλαον τῶν Μύρων καὶ ὁ τάφος τοῦ ἁγίου Σάβα ὁ εὑρισκόμενος μεταξὺ τῶν δύο ἐκκλησιῶν τούτων, ἐπίσης ἓν μικρὸν παρεκκλήσιον τοῦ ἁγίου Ἰω. τοῦ Δαμασκηνοῦ. Ἐκτὸς τούτου, ὑπάρχει καὶ τὸ ἡσυχαστήριον τοῦ ἁγίου Σάβα, εἰς τὸ ὁποῖον συνήντησε τὸν λέοντα. [104] Τὰ λείψανα τοῦ ἁγίου Σάβα, τὰ ὁποῖα εἶχον ἀπαχθῆ εἰς τὴν Βενετίαν τὴν ἐποχὴν τῶν Σταυροφόρων, ἐπεστράφησαν εἰς τὴν Λαύραν ὑπὸ τοῦ Πάπα Παύλου Ϛ΄ τὸ 1965. Ἕως τὸ 1834, ἡ βιβλιοθήκη τοῦ μοναστηρίου εἶχε περισσότερα ἀπὸ 1.000 χειρόγραφα. Ἂν καὶ πολλὰ ἔχουν διασκορπισθῆ ἔκτοτε εἰς διαφόρους Εὐρωπαϊκὰς βιβλιοθήκας, μία πλουσία συλλογὴ ἐξ αὐτῶν ἀκόμη ὑπάρχει εἰς τὸ Ἑλληνικὸν Πατριαρχεῖον Ἱεροσολύμων. [105]

Ὅλοι οἱ ἀνωτέρω παράγοντες καὶ αἱ διάφοροι ὄψεις τῶν λογοτεχνικῶν καὶ καλλιγραφικῶν δραστηριοτήτων τῆς Λαύρας τοῦ ἁγίου Σάβα, τῆς ἔδωκαν μοναδικὴν θέσιν, διακρίνοντες αὐτὴν ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα μοναστήρια τῆς Παλαιστίνης καὶ ἐπιβάλλοντες αὐτὴν ὡς πρότυπον εἰς τὴν ἀσκητικὴν ζωὴν καὶ τὴν Ὀρθοδοξίαν κυρίως κατὰ τὴν διάρκειαν τῶν πρώτων ἑπτακοσίων ἐτῶν τῆς ὑπάρξεώς της. Ἡ Λαύρα ἀπετέλεσε πνευματικὸν κέντρον τοῦ Πατριαρχείου Ἱεροσολύμων. Ἡ παραγωγή της ἦτο οὐχὶ μόνον θεολογικὴ ἀλλὰ καὶ χρήσιμος καὶ ἐκφραστικὴ διὰ τὴν Ὀρθόδοξον πίστιν. Αἱ χρήσιμοι μεταφράσεις διὰ τοὺς ὀρθοδόξους Χριστιανοὺς τῆς Ἀνατολῆς, οἱ ἑορταστικοὶ ὕμνοι καὶ τὸ λειτουργικὸν Τυπικὸν ὅλα φέρουν τὴν σφραγῖδα, εἰς τὴν θρησκευτικὴν ζωήν, τόσον τῶν μοναχῶν ὅσον καὶ τῶν λαϊκῶν. [106]

Ἡ φήμη τῆς Μονῆς ἐνισχύθη ἐκ τῆς δόξης τῆς Ἁγίας Πόλεως. Ἡ ἀναλογία μεταξὺ Ἱεροσολύμων καὶ τῆς Μεγάλης Λαύρας ἀπεικονίζεται καλύτερον εἰς τοῦτο τὸ ῥητόν: «Ὅσον τὰ Ἱεροσόλυμα εἶναι ἡ βασιλὶς ὅλων τῶν πόλεων τόσον ἡ Λαύρα τοῦ ἁγίου Σάβα εἶναι ὁ πρῖγκιψ ὅλων τῶν ἐρήμων καὶ ὅσον τὰ Ἱεροσόλυμα εἶναι τὸ πρότυπον ἄλλων πόλεων τόσον ἡ Λαύρα τοῦ ἁγίου Σάβα τὸ ὑπόδειγμα ἄλλων μοναστηρίων». [107]

Ἡ Μεγάλη Λαύρα καὶ τὰ ἄλλα μοναστήρια, τὰ ὁποῖα ὁ ἅγιος Σάβας καὶ οἱ μαθηταί του εἶχον ἱδρύσει εἰς τὴν ἔρημον τῶν Ἱεροσολύμων καὶ πέρα ἀπ’ αὐτήν, ἐσχημάτιζον εἶδος ὁμοσπονδίας, ὅπερ ἐρυθμίσθη διὰ διοικητικῶν διατάξεων καὶ μοναστικῶν κανόνων. Ὁ ἅγιος Σάβας ἔθεσεν τὸν θεμέλιον διὰ τὴν εὐημερίαν κατὰ τὴν διάρκειαν τῆς ζωῆς του καὶ κατὰ τὴν μετέπειτα ἐπιβίωσιν τοῦ μοναστηρίου. Ἡ φήμη τῆς Λαύρας ἀπετυπώθη ἀρχικῶς εἰς τὰ συγγράμματα τοῦ Κυρίλλου Σκυθοπόλεως καὶ διεδόθη ἐπανειλημμένως μακρὰν καὶ εὐρέως ὑπὸ τῆς ὀρθοδόξου θεολογικῆς θέσεως τῶν μοναχῶν τῆς Παλαιστίνης εἰς τὰς θεολογικὰς διαφωνίας, αἵτινες ἀνεστάτωσαν τὴν ἐκκλησίαν. Ἡ θέσις αὕτη, ἥτις διετηρήθη ὑπὸ ἐξεχόντων θεολόγων καὶ συγγραφέων της, ἐνισχύθη ἐπίσης ἀπὸ τὴν προσωπικὴν φήμην τῶν ἀσκητῶν, νεομαρτύρων καὶ θαυματουργῶν ἁγίων, καθὼς ἐπίσης ἀπὸ τὴν ἱερότητα τοῦ Πατριαρχείου Ἱεροσολύμων, τὴν ὁποίαν ἀντιπροσώπευσαν. Ἐπηρέασεν οὐ μόνον τὴν τοπικὴν ἐκκλησίαν ἀλλὰ καὶ τὸ θεολογικὸν δόγμα τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας καὶ τῆς Ἀνατολικῆς ἐκκλησίας.

Ὑπολείπεται νὰ ἐξετάσωμεν τοὺς συγγραφεῖς, οἵτινες ἔζησαν καὶ ἔδρασαν κατ’ ἐκείνην τὴν περίοδον ἀπὸ πλευρᾶς τῆς παιδείας των, τῶν λογοτεχνικῶν ἔργων, ἅτινα ἔγραψαν καὶ τέλος ἀπὸ πλευρᾶς τῶν πηγῶν, τὰς ὁποίας ἐμελέτησαν καὶ ἐχρησιμοποίησαν εἰς τὰ ἔργα των, ὅπερ θὰ ἀποδείξῃ ὅτι καὶ ἐπὶ τῶν Ἀράβων, τὰ μοναστήρια εἶχον πλῆθος χειρογράφων καὶ βιβλίων εἰς τὴν διάθεσιν τῶν λογίων τούτων.

1. ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΡΗΤΗΣ Ο ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΙΤΗΣ (περ. 650 ἢ 660 – 720 ἢ 740)

Κορυφαῖος ἐκκλησιαστικὸς ὑμνογράφος εἶναι ὁ Ἀνδρέας Κρήτης καὶ κατὰ τὸν A. Ehrhard ὁ ἄριστος ἐκκλησιαστικὸς ῥήτωρ τοῦ Βυζαντινοῦ αἰῶνος. [108] Κυρία πηγὴ περὶ τοῦ βίου τοῦ Ἀνδρέου εἶναι: «Ὁ Βίος τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Ἀνδρέου τοῦ Ἱεροσολυμίτου, ἀρχιεπισκόπου γενομένου Κρήτης, συγγραφεὶς παρὰ Νικήτα τοῦ πανευφήμου πατρικίου καὶ κυέστορος». [109]

Ὁ Ἀνδρέας ἐγεννήθη περὶ τὰ μέσα τοῦ ζ΄ αἰ. (περὶ τὸ 660) εἰς τὴν Ἀραβοκρατουμένην Δαμασκόν. Κατὰ δὲ τὸν Βίον ἡ ἐγκύκλιος παίδευσίς του εἰς τὴν γλῶσσαν καὶ λογοτεχνίαν ἤρχισε διὰ τὸν Ἀνδρέαν εἰς πολὺ νεαρὰν ἡλικίαν [110] καὶ ἐξειλίχθη διὰ προηγμένων μαθημάτων, ὅπως τῆς γραμματικῆς: «Ἐκδιδαχθεὶς δεόντως τὰ πεζὰ γράμματα, ἐν συνέσει πολλῇ διαπρέπων, τοῖς ὑψηλοτέροις ἐπιβαίνει μαθήμασι, γραμματικῆς τὸ κάλλιστον πρὸς σοφωτάτην παίδευσιν ἑαυτῷ συλλέξας». [111] Εἰς δὲ ἕτερον Βίον, συγγραφέντα ὑπὸ Μακαρίου τοῦ Μακρῆ (†1431 μ. Χ.), ὁ βιογράφος ὁμιλῶν περὶ τῆς παιδείας τοῦ Ἀνδρέου ἀναφέρει: «Γραμματικήν τε (γὰρ) ἐκμανθάνει καὶ προσλαμβάνει ῥητορικὴν καὶ τῶν φιλοσοφίας δογμάτων ἐπιβατεύει μετὰ συνέσεως καὶ ἁπλῶς εἰπεῖν τοῖς ἀρίστοις τῶν Ἑλλήνων συγγεγονὼς καὶ τῶν μαθημάτων μνησθεὶς ὅσον κάλλιστον». [112]

Ἐνωρὶς ἐκάρη μοναχὸς καὶ ἐτέθη εἰς τὴν ὑπηρεσίαν τοῦ πατριαρχικοῦ θρόνου Ἱεροσολύμων, ὡς ὑπογραφεὺς (γραμματεὺς καὶ νοτάριος). Τὸ 685, μέλος τριμελοῦς ἀντιπροσωπείας, ἀνέλαβε νὰ κομίσῃ εἰς τὴν ΚΠολιν τὴν ὁμολογίαν τῆς ὀρθῆς πίστεως τῆς Ἐκκλησίας Ἱεροσολύμων ὅσον ἀφορᾷ εἰς τὸν Μονοθελητισμόν. Ὁ Ἀνδρέας παρέμεινεν εἰς τὴν ΚΠολιν καὶ ὑπηρέτησεν ὡς διάκονος τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας καὶ ἐγένετο πατὴρ ὀρφανῶν ἀναλαβὼν τὴν φροντίδα τοῦ εὐαγοῦς ὀρφανοτροφείου καὶ τοῦ Εὐγενίου διοίκησιν. [113] Εἰς τὴν βασιλίδα φαίνεται νὰ ἐξεφώνησε καὶ τοὺς πρώτους λόγους του, ὡς ἐκκλησιαστικὸς ῥήτωρ. [114]

Θεοφάνης ὁ ὁμολογητὴς ἀναφέρει ὅτι κατὰ τὴν σύντομον βασιλείαν τοῦ μονοθελήτου αὐτοκράτορος Φιλιππικοῦ Βαρδάνου (711-713) ὁ Ἀνδρέας φαίνεται ὅτι ἀπέκλινε πρὸς τὴν αἵρεσιν τοῦ Μονοθελητισμοῦ ὅπως καὶ ὁ Γερμανός, ὁ τότε μητροπολίτης Κυζίκου. Τὸ σχετικὸν χωρίον ἔχει ὡς ἑξῆς:

καὶ ἐν τῷ αὐτῷ πρώτῳ ἔτει τῆς βασιλείας Φιλιππικοῦ γενέσθαι ἐμμανῆ σύνοδον κατὰ τῆς ἁγίας οἰκουμενικῆς ἕκτης συνόδου. καὶ ἐξωσθέντος Κύρου τῷ ϛ ἔτει τῆς πατριαρχίας αὐτοῦ, γενέσθαι Ἰωάννην πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως, Ἀνδρέαν δὲ μητροπολίτην τῆς Κρήτης καὶ Γερμανὸν μητροπολίτην Κυζίκου, ὑπογράψαντας προδήλως καὶ ἀναθεματίσαντας μετὰ πάντων τῶν κατὰ τοὺς αὐτοὺς χρόνους τὴν προρρηθεῖσαν κατὰ τῶν Μονοθελητῶν ἁγίαν οἰκουμενικὴν ϛ΄ σύνοδον. μετὰ δὲ ἔτη γ΄ τελευτήσαντος Ἰωάννου, μετατεθῆναι Γερμανὸν ἀπὸ Κυζίκου, καὶ πατριαρχῆσαι Κωνσταντινουπόλεως, καὶ τῷ ιγ΄ ἔτει τῆς βασιλείας Λέοντος ἐξορισθῆναι. [115]

Περαιτέρω ὁ Θεοφάνης προσθέτει:

Φιλιππικὸς δὲ οὐκ ᾐσχύνθη ἐκμανῶς κινηθῆναι κατὰ τῆς ἁγίας καὶ οἰκουμενικῆς ἕκτης συνόδου, ἀνατρέπειν σπεύδων τὰ ὑπ’ αὐτῆς βεβαιωθέντα θεῖα δόγματα. εὗρε δὲ ὁμόφρονας αὐτοῦ Ἰωάννην, ὃν ἐπίσκοπον Κωνσταντινουπόλεως πεποίηκε καθελὼν Κῦρον, τὸν ταύτης πρόεδρον, ὃν καὶ περιώρισεν ἐν τῷ τῆς Χώρας μοναστηρίῳ. Γερμανόν τε τὸν μετὰ ταῦτα τὸν θρόνον Κωνσταντινουπόλεως κατασχόντα, ἐπίσκοπον τὸ τηνικαῦτα ὑπάρχοντα Κυζίκου, καὶ Ἀνδρέαν καὶ αὐτὸν ἐπίσκοπον Κρήτης ὄντα, Νικόλαόν τε τὸν ἀπὸ καυκοδιακόνων σοφιστὴν γεγονότα τῆς ἰατρικῆς ἐπιστήμης κυέστορά τε τότε ὑπάρχοντα, Ἐλπίδιόν τε διάκονον τῆς μεγάλης ἐκκλησίας, Ἀντίοχόν τε τὸν χαρτοφύλακα καὶ ἑτέρους τούτων ὁμοιοτρόπους. οἵτινες καὶ ἐγγράφως ἀνεθεμάτισαν τὴν ἁγίαν ἕκτην σύνοδον. [116]

Ὁ Ἀνδρέας μετενόησε βραδύτερον καὶ ἐπανῆλθεν εἰς τὸ ὀρθόδοξον δόγμα. Ποίημά του εἰς ἰαμβικοὺς τριμέτρους πρὸς τὸν Ἀγάθωνα, χαρτοφύλακα καὶ ἀρχιδιάκονον τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας, πληροφορεῖ ὅτι ἐπέστρεψεν εἰς τὸ ὀρθόδοξον δόγμα παραδεχόμενος διπλῆν φύσιν καὶ διπλῆν θέλησιν τοῦ Χριστοῦ. [117] Περὶ τὸ 711/712 ὁ Ἀνδρέας χειροτονεῖται ἀρχιεπίσκοπος Κρήτης, γνωριζόμενος ἔκτοτε μὲ τὴν ἰδιότητα ταύτην ὡς «Ἀνδρέας ἀρχιεπίσκοπος Γορτύνης καὶ πάσης Κρήτης ὁ Ἱεροσολυμίτης». Ἐποίμανε τὴν Ἀποστολικὴν Ἐκκλησίαν τῆς Κρήτης εἰς καιροὺς χαλεποὺς ἐνισχύων τοὺς Χριστιανοὺς διὰ τῶν κηρυγμάτων του ἐν τῇ πίστει καὶ χαροποιῶν τὰς ψυχὰς διὰ τῶν ποιητικῶν του ᾀσμάτων, παραμυθούμενος εἰς τὰ δεινά, ἅτινα προεξένουν αὐτοῖς αἱ ἐπιδρομαὶ τῶν Ἀράβων. [118]

Ἄλλο πρόβλημα σχετικὸν πρὸς τὸν Ἀνδρέαν εἶναι ἡ στάσις του ἔναντι τῆς Εἰκονομαχίας. Δὲν εἶναι ἐξηκριβώμενον ἂν ἀνεμείχθη εἰς τὴν εἰκονομαχικὴν κρίσιν, ἡ ὁποία ἤρχισε τὸ 726, [119] ὅμως Θεοφάνης ὁ Γραπτός, ὑποστηρικτὴς τῶν εἰκόνων, ἐπαινεῖ τὸν σεβασμὸν τοῦ Ἀνδρέου πρὸς τὰς εἰκόνας εἰς τὸν κανόνα τὸν συντεθέντα πρὸς τὴν τιμὴν τοῦ Ἀνδρέου (4 Ἰουλίου) λέγων «Ῥητορεύων ἤλεγξας τοὺς ἀθέους στόματι λαμπρῷ, τῶν σεπτῶν εἰκόνων γὰρ ἐτράνωσας παναληθῶς, ἱερομύστα, προσκύνησιν», (ᾠδὴ ϛ΄). [120] Τὸ 740 ὁ Ἀνδρέας ἐταξίδευε διὰ τελευταίαν φορὰν εἰς τὴν ΚΠολιν, ἐτελεύτησε δὲ εἰς τὸ πλοῖον ἐπιστρέφων εἰς τὴν Κρήτην καὶ ἐτάφη εἰς Ἐρεσσὸν τῆς Μυτιλήνης, εἰς τὸν ναὸν τῆς ἁγίας Ἀναστασίας, [121] συμφώνως πρὸς ὅλας τὰς ἐνδείξεις τὴν 4ην Ἰουλίου 740. Τιμᾶται ὡς ἅγιος. [122]

ΤΟ ΕΡΓΟΝ

Τὰ δημοσιευθέντα ἔργα τοῦ Ἀνδρέου Κρήτης δίδουν ὀλίγας πληροφορίας περὶ τοῦ βίου τοῦ συγγραφέως. [123] Τὸ ἔργον του εἶναι ῥητορικὸν (πεζὸν) καὶ ποιητικὸν ὑμνογραφικόν. [124]

Μετὰ τοὺς μεγάλους Πατέρας τῆς Καππαδοκίας, τὸν Χρυσόστομον καὶ τὸν Πατριάρχην Σωφρόνιον, ἔρχεται ὁ Ἀνδρέας Κρήτης ὡς ὁ ἄριστος ἐκκλησιαστικὸς ῥήτωρ τοῦ Βυζαντίου. Οὐδεὶς ἄλλος ἐκκλησιαστικὸς ῥήτωρ ἔφθασεν εἰς τὸ ὕψος τῆς ῥητορικῆς δεινότητός του. Οἱ λόγοι του, κυρίως ἐγκωμιαστικοὶ εἰς δεσποτικάς, θεομητορικὰς καὶ ἁγιολογικὰς ἑορτάς, εἶναι ἄριστα ὑποδείγματα ῥητορικῆς κατασκευῆς, εἰς τὰ ὁποῖα ἐφαρμόζονται ὅλοι οἱ κανόνες τῆς Βυζαντινῆς ῥητορικῆς. [125]

Μὲ τὸ ὄνομα τοῦ Ἀνδρέου σώζονται 51 ῥητορικοὶ λόγοι, [126] 42 ἐξ αὐτῶν ἀναγνωρίζονται γενικῶς ὡς γνήσιοι, ἐνῷ διὰ τὴν πατρότητα τῶν ὑπoλοίπων 9 ὑπάρχουν ἐπιφυλάξεις. 24 λόγοι εἶναι ἐκδεδομένοι: 7 θεομητορικοὶ (4 εἰς τὸ Γενέσιον, 2 εἰς τὴν Κοίμησιν καὶ 1 εἰς τὰ Εἰσόδια τῆς Θεοτόκου), 6 δεσποτικοὶ (1 εἰς τὴν Περιτομήν, 1 εἰς τὴν Μεταμόρφωσιν, 1 εἰς τὸν τετραήμερον Λάζαρον, 1 εἰς τὴν Κυριακὴν τῶν Βαΐων, 2 εἰς τὴν Ὕψωσιν τοῦ Τιμίου Σταυροῦ), 9 ἁγιολογικοὶ (τῶν ἁγίων Ἰωάννου Προδρόμου, ἀποστόλου Τίτου, Δέκα μαρτύρων τῆς Κρήτης, Γεωργίου, Νικολάου, Παταπίου καὶ Θεράποντος), 1 εἰς τὴν Κυριακὴν τοῦ Τελώνου καὶ Φαρισαίου καὶ 1 εἰς τὸν ἀνθρώπινον βίον καὶ εἰς τοὺς κοιμηθέντας. [127] Ἐκτὸς τούτου, 17 λόγοι παραμένουν ἀνέκδοτοι καὶ 9 ἄλλοι, οἵτινες ἔχουν ἐκδοθῆ ἢ εὑρίσκονται εἰς τὰ χειρόγραφα μὲ τὸ ὄνομα τοῦ Ἀνδρέου, θεωροῦνται νόθοι ἢ ἀμφιβαλλόμενοι. [128]

Ὁ Ἀνδρέας Κρήτης ὑπῆρξε μελῳδός, γράψας τὸ κείμενον καὶ τὴν μουσικὴν πολυαρίθμων εἱρμῶν, περίπου 690, κανόνων περίπου 100, τριωδίων, τετραωδίων, ἰδιομέλων καὶ στιχηρῶν. Ὁ Ἀνδρέας εἶναι ὁ πλέον παραγωγικὸς ὑμνογράφος τοῦ η΄ αἰ. καὶ ἴσως ὁ εἰσηγητὴς τῶν ᾀσματικῶν κανόνων, τοῦ νέου ὑμνογραφικοῦ εἴδους, ὅπερ εἰσήχθη τὸν η΄ αἰ. καὶ κατίσχυσεν, καταλαμβάνον τὴν θέσιν τοῦ παλαιοτέρου κοντακίου. [129] Κατὰ τὸ τεχνικὸν μέρος οἱ κανόνες τοῦ Ἀνδρέου, ὡς πρῶτα ᾄσματα τοῦ εἴδους τούτου, σημαντικῶς διακρίνονται ἀπὸ τοὺς κανόνας τῶν ἄλλων ὑμνογράφων. [130] Ἀπὸ μορφολογικῆς ἀπόψεως οἱ κανόνες τοῦ Ἀνδρέου ἔχουν ἰδιαίτερα χαρακτηριστικὰ γνωρίσματα: σταθερὰν χρῆσιν τῆς β΄ ᾠδῆς, χρῆσιν τριαδικοῦ καὶ θεοτοκίου, πολυείρμους ᾠδάς, χρῆσιν τοῦ γ΄ ἤχου, [131] ᾠδὰς μὲ μέγαν ἀριθμὸν τροπαρίων, ἀπουσίαν ἀκροστιχίδος, τήρησιν τῶν νόμων τῆς ἰσοσυλλαβίας καὶ τῆς ὁμοτονίας. [132]

Τὸ γνωστότερον ποίημά του εἶναι ὁ Μέγας Κανών, ὅστις ψάλλεται τμηματικῶς ἕκαστην Τετάρτην τῶν τεσσάρων πρώτων ἑβδομάδων τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς καὶ ὁλοκλήρως εἰς τὸν ὄρθρον τῆς Πέμπτης (ἑσπέρας τῆς Τετάρτης) τῆς ε΄ ἐβδομάδος τῶν Νηστειῶν. Ἀποτελεῖται ἀπὸ ἐννέα ᾠδὰς καὶ 250 τροπάρια, μὲ 11 εἱρμούς. Εἶναι ὁ μεγαλύτερος καὶ ὁ πλέον κατανυκτικὸς καὶ ἐξομολογητικὸς ὅλων τῶν «Κανόνων» τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας καὶ ὁ ἐκτενέστερος λειτουργικὸς κανὼν εἰς τὴν Βυζαντινὴν ὑμνογραφίαν. Εἰς τὴν ἀσυνήθως μεγάλην ἔκτασίν του ὀφείλεται ὁ τίτλος του. Ὡς συμπεραίνει ὁ Ἀρχιμ. Παντελέημων Τσορμπατζόγλου ἡ σύνθεσις τοῦ Μ. Κανόνος ὑπὸ τοῦ Ἀνδρέου Κρήτης θὰ ἔπρεπε νὰ ἔλαβε χώραν εἰς τὴν ΚΠολιν ἀμέσως μετὰ τὴν ἐκθρόνισιν τοῦ Φιλιππικοῦ Βαρδάνου καὶ τὴν ἀποκατάστασιν τῆς Ὀρθοδοξίας, δήλ. τὸ 713. [133]

Ὁ ὕμνος οὕτος εἶναι τὸ ἀντιπροσωπευτικώτερον ποίημα τῆς μετανοίας καὶ τοῦ ἐσωτερικοῦ ἀγῶνος τῆς ἁμαρτωλοῦ ψυχῆς, ἥτις ἐξομολογεῖται καὶ θρηνεῖ διὰ τὴν πτῶσίν της, ζητοῦσα σωτηρίαν ἀπὸ τὴν μονὴν πηγὴν τοῦ ἐλέους, τὸν Χριστόν. Ἡ ὀνομασία Μέγας Κανών εἶναι μεταγενεστέρα. Ὁ ἴδιος ὁ Ἀνδρέας ἐτιτλοφόρησε τὸν ὕμνον του θρῆνον καὶ τὸν τίτλον τοῦτον παρέχουν τὰ παλαιότερα καὶ ἐγκυρότερα χειρόγραφα. Ὁ ὕμνος ὀνομάζεται καὶ Ἀδαμιαῖος θρῆνος. [134]

Αἱ πηγαὶ τοῦ Ἀνδρέου Κρήτης εἰς τὸν Κανόνα [135] τοῦτον εἶναι κυρίως ἡ Παλαιὰ καὶ Καινὴ Διαθήκη, ἀλλὰ δυνάμεθα νὰ ἐντοπίσωμεν καὶ ἀπηχήσεις ἀπὸ πολλοὺς κλασικοὺς συγγραφεῖς καὶ χριστιανοὺς ἐκ τῶν ὁποίων φαίνεται νὰ ἐπηρεάζεται ὁ Ἀνδρέας εἴτε νοηματικῶς εἴτε φραστικῶς.

Εἰς τὸν Μέγαν Κανόνα τὸ ζεῦγος τοῦ Ἰακώβ, Λεία καὶ Ῥαχήλ, τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ὑπηρετεῖ τὸν συμβολισμὸν πράξεως καὶ θεωρίας. Καὶ ἡ ἰδέα αὕτη ἐκφράζεται εἰς τὸν Μέγαν Κανόνα τοῦ Ἀνδρέου Κρήτης. [136] Εἰς τὴν ᾠδὴν δ΄, τροπάρια 6-10 ἀπὸ τὸν βίον τοῦ Ἰακὼβ προβάλλει ὁ Ἀνδρέας Κρήτης τὸ ὅραμα τῆς κλίμακος τοῦ οὐρανοῦ (Γέν. 28, 10-17), τὴν ἐργασίαν τοῦ Ἰακὼβ εἰς τὸν Λάβαν διὰ νὰ ἀποκτήσῃ τὰς δύο συζύγους, τὴν Λείαν καὶ τὴν Ῥαχὴλ καὶ τὴν γέννησιν τῶν δώδεκα υἱῶν του. Εἰς τὰ γεγονότα ταῦτα περιγράφεται συμβολικῶς ὁ βίος ἐν πράξει καὶ θεωρίᾳ τοῦ Ἰακώβ. Τὰ τροπάρια ταῦτα ἔχουν ὡς ἑξῆς κατὰ τὸ κείμενον τοῦ Τριῳδίου:

6. Ἡ κλῖμαξ ἣν εἶδε πάλαι, ὁ μέγας ἐν Πατριάρχαις, δεῖγμα, ψυχή μου, πρακτικῆς ὑπάρχει ἐπιβάσεως, γνωστικῆς τυγχάνει ἀναβάσεως. εἰ θέλεις οὖν πράξει καὶ γνώσει καὶ θεωρίᾳ, βιοῦν, ἀνακαινίσθητι.

7. Τὸν καύσωνα τῆς ἡμέρας ὑπέμεινε δι’ ἐνδείαν ὁ Πατριάρχης καὶ τὸν παγετὸν τῆς νυκτὸς ἤνεγκε, καθ’ ἡμέραν κλέμματα ποιούμενος, ποιμαίνων, πυκτεύων, δουλεύων, ἵνα τὰς δύω γυναῖκας εἰσαγάγηται.

8. Γυναῖκάς μοι δύω νόει, τὴν πρᾶξίν τε καὶ τὴν γνῶσιν ἐν θεωρίᾳ. τὴν μὲν Λείαν πρᾶξιν ὡς πολύτεκνον, τὴν Ῥαχὴλ δέ, γνῶσιν ὡς πολύπονον. καὶ γὰρ ἄνευ πόνων, οὐ πρᾶξις οὐ θεωρία, ψυχὴ κατορθωθήσεται.

9. Γρηγόρησον ὦ ψυχή μου, ἀρίστευσον ὡς ὁ μέγας ἐν Πατριάρχαις, ἵνα κτήσῃ πρᾶξιν μετὰ γνώσεως, ἵνα χρηματίσῃς νοῦς ὁρῶν τὸν Θεὸν καὶ φθάσῃς τὸν ἄδυτον γνόφον ἐν θεωρίᾳ καὶ γένῃ μεγαλέμπορος.

10. Τοὺς δώδεκα Πατριάρχας, ὁ μέγας ἐν Πατριάρχαις παιδοποιήσας, μυστικῶς ἐστήριξέ σοι κλίμακα, πρακτικῆς, ψυχή μου, ἀναβάσεως, τοὺς παῖδας ὡς βάθρα, τὰς βάσεις ὡς ἀναβάσεις, πανσόφως ὑποθέμενος. [137]

Κατὰ τὴν ἀλληγορικὴν ἑρμηνείαν τῶν Ἁγίων Γραφῶν ἡ κλῖμαξ τοῦ ὁράματος τοῦ Ἰακὼβ εἶναι ἡ κλῖμαξ ἡ ὁδηγοῦσα ἀπὸ τὴν γῆν εἰς τὸν οὐρανόν, δηλ. ἀπὸ τὴν πρᾶξιν εἰς τὴν θεωρίαν καὶ ὅπως ἀναφέρει ὁ Ἀνδρέας Κρήτης ἡ κλῖμαξ «δεῖγμα πρακτικῆς ὑπάρχει ἐπιβάσεως, γνωστικῆς τυγχάνει ἀναβάσεως». [138] Αἱ δύο γυναῖκες τοιουτοτρόπως συμβολίζουν τὴν πρᾶξιν καὶ τὴν γνῶσιν ἐν θεωρίᾳ. Ὁ Σ. Ἰω. Κουρούσης ἀναφερόμενος εἰς χωρίον τοῦ ἁγίου Μαξίμου τοῦ ὁμολογητοῦ, εἰς τὸ ὁποῖον γίνεται μνεία τῶν δύο γυναικῶν τοῦ Ἰακὼβ Λείας καὶ Ῥαχὴλ, ὡς συμβόλων πράξεως καὶ θεωρίας, θεωρεῖ τοῦτο ὡς πηγὴν τῆς ἀνωτέρω θέσεως τοῦ ἁγίου Ἀνδρέου Κρήτης. [139] Τὸ χωρίον τοῦ Μαξίμου τοῦ ὁμολογητοῦ ἔχει ὡς ἑξῆς: «Ῥαχὴλ οὖν ἐστὶ πᾶσα ψυχὴ θεωρητική, ἡ τῷ νόμῳ τοῦ Θεοῦ ὡς ἀμνὰς ποιμαινομένη τὲ καὶ ἀγομένη… Λεία δὲ ἐστὶ πᾶσα ψυχὴ πρακτικὴ τὴν ὑπὲρ ἀρετῆς ἔχουσα κόπωσιν». [140]

Ἀναφέρει ἐπίσης ὁ Σ. Ἰω. Κουρούσης ὅτι ὑπάρχει καὶ παλαιότερον κείμενον προσφέρον τὴν ἀνωτέρω ἀλληγορικὴν ἑρμηνείαν, τῆς ὁποίας σημειωτέον οὔτε ὁ Φίλων [141] οὔτε ὁ Ὠριγένης εἶναι εἰσηγηταί. [142] Πρόκειται περὶ Λόγου τοῦ ἀββᾶ Ἡσαΐου τοῦ Αἰγυπτίου (Σκήτεως), ὅστις ἦλθεν εἰς τὴν περιοχὴν τῆς Γάζης κατὰ τὸ ἥμισυ τοῦ ε΄ αἰῶνος († 491 μ.Χ.). [143] Τὸ περὶ Λείας καὶ Ῥαχὴλ χωρίον τοῦ Λόγου δ΄ τοῦ ἀββᾶ Ἡσαΐου ἔχει ὡς ἑξῆς: «Λεία λαμβάνεται εἰς τύπον τῶν σωματικῶν κόπων, Ῥαχὴλ δὲ τύπον ἔχει τῆς ἀληθοῦς θεωρίας». [144] Περὶ δὲ τῆς γεννήσεως τῶν παίδων ἀναφέρει «Ὅτι ἐὰν μὴ ποιήσῃ ἄνθρωπος ὅλον τὸν πρακτικὸν, ἡ ἀληθὴς θεωρία οὐκ ἐλευθεροῦται αὐτῷ». [145]

Ὡς ἐκ τούτου τὰ χωρία ταῦτα φαίνονται ὅτι εἶναι πηγαὶ ἐμπνεύσεως τοῦ Ἀνδρέου Κρήτης καὶ προέρχονται ἀπὸ τὸν χῶρον τῆς θεολογίας καὶ τῆς ἀσκητικῆς πνευματικότητος.

Ἡ ἔννοια τοῦ ἀδύτου γνόφου [146] ἀναφέρεται εἰς τὸν γνόφον εἰς τὸν ὁποῖον εἰσῆλθεν ὁ Μωϋσῆς ὅτε ἀνέβη εἰς τὸ ὅρος διὰ νὰ ὁμιλήσῃ εἰς τὸν Θεὸν καὶ διὰ νὰ παραλάβῃ τὰς δέκα ἐντολάς: «Μωυσῆς δὲ εἰσῆλθεν εἰς τὸν γνόφον, οὗ ἦν ὁ θεός» [147] καὶ ἐντεῦθεν ὁ γνόφος συμβολίζει τὴν ἀπρόσιτον θεότητα. Ὁ χαρακτηρισμὸς οὗτος φέρεται προέρχομενος ἐκ τοῦ Γρηγορίου Νύσσης τοῦ λέγοντος: «Τὸν γνόφον ὑπέρχεται. Ἐπὶ τὰ ἄδυτα τῆς ἀχειροποιήτου σκηνῆς παραδύεται». [148] Εἰς τὴν ἐξήγησιν τοῦ ᾌσματος ᾈσμάτων ἀναφέρει ὁ αὐτὸς ἅγιος τὸ ἑξῆς: «ἡ δὲ διὰ τούτων ὁδεύουσα πρὸς τὰ ἄνω ψυχή, ὅσον ἐφικτόν ἐστι τῇ ἀνθρωπίνῃ φύσει καταλιποῦσα, ἐντὸς τῶν ἀδύτων τῆς θεογνωσίας γίνεται τῷ θείῳ γνόφῳ πανταχόθεν διαληφθεῖσα, ἐν ᾧ τοῦ φαινομένου τε καὶ καταλαμβανομένου παντὸς ἔξω καταλειφθέντος μόνον ὑπολείπεται τῇ θεωρίᾳ τῆς ψυχῆς τὸ ἀόρατόν τε καὶ ἀκατάληπτον, ἐν ᾧ ἐστιν ὁ θεός, καθώς φησι περὶ τοῦ νομοθέτου ὁ λόγος ὅτι Εἰσῆλθε δὲ Μωϋσῆς εἰς τὸν γνόφον οὗ ἦν ὁ θεός». [149]

Τὴν εἰκόνα τοῦ μεγαλεμπόρου ἐπὶ τῆς ἀποτασσομένης τοῖς χοϊκοῖς καὶ ἀνερχομένης εἰς θεωρίαν ψυχῆς [150] προσφέρει Γρηγόριος ὁ Θεολόγος λέγων: «καὶ τὸν πολύτιμον μαργαρίτην πάντων ὧν ἐχόν ποτε ἀντηλλαξάμην, καὶ γέγονα μεγαλέμπορος, μᾶλλον δὲ γενέσθαι δι’ εὐχῆς ἔχω τῶν μικρῶν, καὶ πάντως φθαρησομένων ὠνησάμενος τὰ μεγάλα καὶ μὴ λυόμενα». [151] Ἡ φράσις «Φιλόϋλον καὶ φιλοκτήμονα βίον» [152] τοῦ Μ. Κανόνος ἐνθυμίζει τὸν Γρηγόριον Νύσσης «ἀπολαυστικὸν ὀμαί τινα τῶν κατὰ τὸν βίον ἡδέων καὶ φιλοκτήμονα» [153] καὶ ἐπίσης τοὺς λόγους τοῦ Ἰγνατίου τοῦ Θεοφόρου τοῦ λέγοντος: «καὶ οὐκ ἔστιν ἐν ἐμοὶ πῦρ φιλόϋλον». [154]

Ἀναφερόμενος ὁ Ἀνδρέας Κρήτης εἰς τὸ μυστήριον τῆς Θεοτόκου καὶ τὴν γέννησιν τοῦ Χριστοῦ ἀναφέρει: «Θεὸς ὅπου θέλει, νικᾶται φύσεως τάξις», [155] δανείζομενος ἀκριβῶς τοὺς λόγους τοῦ Ἰω. Χρυσοστόμου τοῦ λέγοντος «ὅπου γὰρ βούλεται Θεός, νικᾶται φύσεως τάξις». [156] Ἡ φράσις «ποιεῖ γὰρ (ὁ Θεός) ὅσα βούλεται» τοῦ Μ. Κανόνος [157] ἐνθυμίζει τὸν Ἰουστῖνον Μάρτυρα τὸν λέγοντα «Ὁ θεὸς εἰ ὅσα μὲν βούλεται ποιεῖν δύναται ποιεῖν, οὐχ ὅσα δὲ δύναται ποιεῖν βούλεται ποιεῖν, οὐ ταὐτὸν ἄρα παρ’ αὐτῷ τὸ εἶναι τῷ βούλεσθαι». [158]

Εἶναι σαφὲς ὅτι ὁ Ἀνδρέας ἔχει ἀντλήσει ἀπὸ τὴν πεῖραν τῶν παλαιοτέρων ὑμνογράφων καὶ ἰδιαιτέρως τοῦ Ῥωμανοῦ τοῦ Μελῳδοῦ. Ἰδοὺ ἓν παράδειγμα ἀπὸ τὴν τοῦ Μ. Κανόνος δ΄ ᾠδήν, ἥτις ἀνακαλεῖ εἰς τὴν μνήμην τὸν πρίγκιπα τῶν Βυζαντινῶν ὑμνογράφων. ἀναφέρει ὁ Ἀνδρέας Κρήτης:

Ἐγγίζει, ψυχή μου, τὸ τέλος,
ἐγγίζει καὶ οὐ φροντίζεις, οὐκ ἑτοιμάζει
ὁ καιρὸς συντέμνει, διανάστηθι
ἐγγὺς ἐπὶ θύραις ὁ κριτής ἐστιν.
ὡς ὄναρ, ὡς ἄνθος ὁ χρόνος τοῦ βίου τρέχει,
τί μάτην πραττόμεθα. [159]

Τὸ ἀντίστοιχον ἀπὸ τὸν Ῥωμανὸν ἔχει ὡς ἑξῆς:

Ψυχή μου, ψυχή μου, ἀνάστα. τί καθεύδεις;
Τὸ τέλος ἐγγίζει καὶ μέλλεις θορυβεῖσθαι. [160]

Ἐκ τῶν ἀνωτέρω δύναται νὰ ὑποστηριχθῇ ὅτι αἱ πηγαὶ τῆς ἐμπνεύσεως τοῦ Ἀνδρέου Κρήτης εἰς τὸν Μέγαν Κανόνα εἶναι αἱ ἑξῆς ἀνιχνευθεῖσαι:

1. Μάξιμος ὁ ὁμολογητής (Περὶ διαφόρων ἀποριῶν, PG 91, 1369D-1372B).

2. Ἀββᾶς Ἡσαΐας τῆς Σκήτεως, (PG 40, 1105-1206), (PG 40, Λόγος 4, 9, 1118).

3. Γρηγόριος Νύσσης, (Περὶ Βίου τοῦ Μωϋσέως, ἔκδ. J. Daniélou, 3^η ἔκδ. [Sources Chrétiennes 1, Paris 1968], 2, 299), (Ἐξήγησις τοῦ ᾄσματος τῶν ᾀσμάτων, ἔκδ. H. Langerbeck, τόμ. 6, Leiden 1960, 323,1-4), Κατὰ Εὐνομίου, ἔκδ. W. Jaeger, τόμοι, 1.1 and 2.2. Leiden 1960, ΙΙΙ, 9, 12, 5, 6).

4. Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, (Περὶ εἰρήνης 1 (λόγος 6), PG 35, 728Β).

5. Ἰγνάτιος ὁ Θεοφόρος, (Ἐπιστολὴ πρὸς Ῥωμαίους, ἔκδ. F. X. Funk and F. Diekamp, τόμ. 2, 3η ἔκδ. Tübingen, ἐπισ. 12, 7, 2, 4).

6. Ἰωάννης Χρυσόστομος, (Εἰς τὴν γέννεσιν τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ λόγος, PG 56, 385).

7. Ἰουστῖνος Μάρτυς, (Ἐρωτήσεις Χριστιανικαὶ πρὸς Ἕλληνες, 3, 2, PG 6, 1433B).

8. Ῥωμανὸς ὁ Μελῳδός, (Ὕμνοι, ἔκδ. J. Grosdidier de Matons, τόμοι 1-5 [Sources Chrétiennes 99, 110, 114, 128, 283, Paris 1964-1981], τόμ. 4, ὕμν. 37).

ΛΕΞΕΙΣ ΑΡΧΑΙΟΠΡΕΠΕΙΣ ΕΙΣ ΤΟΝ ΑΝΔΡΕΑΝ ΚΡΗΤΗΣ

Ἐκτὸς τοῦ Μεγάλου Κανόνος, ἀπηχήσεις ἀπὸ τὴν ἔξωθεν παιδείαν ἐντοπίζονται καὶ εἰς ἄλλα ἔργα τοῦ Ἀνδρέου Κρήτης:

1. Ἡ ε΄ ᾠδὴ τοῦ Ἀναστασίμου εἱρμοῦ ἐνθυμίζει τὸ ὁμηρικὸν: πολλὰ δὲ μητρὶ φίλῃ ἠρήσατο χεῖρας ὀρεγνύς, [161] τὸ ὁποῖον ὁ Ἀνδρέας διασκευάζει καὶ καταλλήλως προσαρμόζει εἰς τὴν φράσιν «Ὁ προφήτης χεῖράς ποτε ὀρεγνὺς ἐβόησεν». [162]

2. Εἰς κανόνα εἰς τὴν Μεσοπεντηκοστὴν (εἱρμὸς ᾠδῆς θ΄) τὸ Ἄνασσα ἀνασσῶν μητροπάρθενον κλέος [163] ἐσχηματίσθη προφανῶς κατ’ ἐπίδρασιν ἀναλόγου προσφωνήσεως τοῦ Αἰσχύλου:

ἄναξ ἀνάκτων, μακάρων
μακάρτατε καὶ τελέων
τελειότατον κράτος, ὄλβιε Ζεῦ, [164]

3. Ὁ Ἀνδρέας Κρήτης, παρὰ τὸ ὅτι μετὰ πολλῆς μετριοφροσύνης ὁμιλεῖ περὶ τῆς ἀρχαιομαθείας του, δὲν ἀντέχει εἰς τὸν πειρασμὸν νὰ δανείζεται ἐκ τοῦ Ἀριστοφάνους τὴν ὡραίαν εἰκόνα:

ὡς ἁλουργίδα
ἔχων κατάπαστον καὶ στεφάνην ἐφ’ ἅρματος
χρυσοῦ διώξεις Σμικύθην καὶ κύριον, [165]
διὰ νὰ πλάσῃ ἀνάλογον εἰκόνα τοῦ διώκτου Φαραώ:
Βασιλικὴν ἁλουργίδα καὶ χρυσοῦν ὄχημα
καὶ λιθοκόλλητον στέφανον περικείμενος ὁ Φαραώ
ἐν τῇ Ἐρυθρᾷ θαλάσσῃ κατεποντίζετο. [166]

4. Ἡ φράσις «Τὸ κάλλος τὸ ἀμήχανον, τὸ τῶν ἐραστῶν ἁπάντων ὑψηλότατόν τε καὶ τιμιώτατον, ὁ τοῖς ὁρῶσιν εὐφροσύνης ἀκατάπαυστον καθίσταται πρόξενον», [167] ἡ λαμβανομένη ἐκ τοῦ Πλάτωνος «ἀμήχανόν τοι κάλλος ὁρῴης ἂν ἐν ἐμοὶ καὶ τῆς παρὰ σοὶ εὐμορφίας πάμπολυ διαφέρον», [168] ἀπαντᾷ εἰς ῥητορικὸν κείμενον τοῦ Ἀνδρέου Κρήτης εἰς τὴν Μεταμόρφωσιν.

2. ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ (679/680 – 749/750)

Ὁ διασημότερος συγγραφεὺς τοῦ η΄ αἰ., θεολόγος, ὑμνογράφος, ἐκκλησιαστικὸς ῥήτωρ καὶ διδάσκαλος τῆς Ἐκκλησίας εἶναι ὁ Ἰωάννης Δαμασκηνός. Παλαιότερον ὑπῆρχεν ἡ ἄποψις ὅτι ὁ Ἰωάννης Ζ΄ (964-966), πατριάρχης Ἱεροσολύμων, συνέταξεν Ἑλληνιστὶ τὸν βίον τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ ὑπὸ τὸν τίτλον: Βίος τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ συγγραφεὶς παρὰ Ἰωάννου πατριάρχου Ἱεροσολύμων. [169] Πρόκειται περὶ ἔργου ἀμφιβόλου ἀξιοπιστίας καὶ κατὰ τὴν κρατοῦσαν ἄποψιν εἶναι μετάφρασις τοῦ Ἀραβικοῦ πρωτοτύπου. [170] Ὁμοίως μεταγενεστέρας ἐποχῆς εἶναι καὶ ἕτερος βίος, ἔργον τοῦ πατριάρχου Ἱεροσολύμων Ἰωάννου Θ΄ (1157). [171]

Ὁ Θ. Δετοράκης κατόπιν μακρᾶς ἐρεύνης περὶ τῆς χειρογράφου παραδόσεως τῶν βίων τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ κατέληξεν εἰς τὸ συμπέρασμα ὅτι ὁ βίος οὗτος ἐγράφη ὑπὸ τοῦ Ἰωάννου Η΄ Χρυσοστομίτου ἢ Μερκουροπώλου, Πατριάρχου Ἱεροσολύμων (1098-1106/7). [172] Ὁ Ἰωάννης διὰ τὴν σύνθεσιν τοῦ ἔργου τούτου ἐβασίσθη εἰς παλαιότερον Ἀραβικὸν βίον συγγραφέντα ἁπλοϊκῶς ὑπὸ μοναχοῦ τινος Μιχαὴλ τῆς Μονῆς τοῦ ἁγίου Συμεῶνος εἰς τὴν Συρίαν [173] τὸ 1085. [174]

Αἱ μαρτυρίαι τῶν Βυζαντινῶν χρονογράφων περὶ τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ εἶναι ἐλάχισται, μνημονεύουσαι αὐτοῦ μόνον εἰς ἔργα σχετικὰ πρὸς τὰ γεγονότα τῆς Εἰκονομαχίας, χωρὶς νὰ ἀναφέρουν τι περὶ τῶν θεολογικῶν του ἔργων καὶ τῆς ἀξίας των, πλὴν μόνον τοῦ Θεοφάνους περιοριζομένου εἰς τὸ ὅτι τὸν ἀρχιερέα Πέτρον τὸν «κατὰ Μαϊουμᾶν»: «τοῦτον ἐγκωμίοις λόγων τετίμηκεν ὁ ὅσιος πατὴρ ἡμῶν Ἰωάννης, ὁ καλῶς ἐπικληθεὶς Χρυσορρόας διὰ τὴν ἐπανθοῦσαν αὐτῷ τοῦ πνεύματος ἔν τε λόγῳ καὶ βίῳ χρυσαυγῆ χάριν». [175] Εἰς ἕτερον χωρίον ὁ Θεοφάνης ἀναφέρεται εἰς τὸν τόπον καταγωγῆς τοῦ Ἰωάννου καὶ εἰς τὴν παιδείαν του λέγων «ἐν δὲ τῇ κατὰ Συρίαν Δαμασκῷ Ἰωάννης ὁ Χρυσορρόας, πρεσβύτερος καὶ μοναχός, ὁ τοῦ Μανσούρ, διδάσκαλος ἄριστος, βίῳ καὶ λόγῳ προέλαμπεν». [176]

Ὁ Ἰωάννης ἐγεννήθη εἰς τὴν Δαμασκὸν περὶ τὰ μέσα τοῦ δευτέρου ἡμίσεος τοῦ ζ΄ αἰ. (679/680). [177] Ὁ πατήρ του ὁ Σέργιος τοῦ Μανσοῦρ, Σύρος Ἑλληνιστής, κατεῖχεν ὑψηλὴν θέσιν εἰς τὴν αὐλὴν τοῦ χαλίφου τῆς Δαμασκοῦ Ἄμπντ ἀλ-Μάλικ Α΄ (685-705). [178] Ὅτε δὲ ὁ Ἰωάννης ἦτο 2-3 ἐτῶν, ὁ πατήρ του υἱοθέτησεν συνομήλικον ὀρφανὸν παῖδα, τὸν Κοσμᾶν, τὸν μετέπειτα λαμπρὸν μελῳδὸν Κοσμᾶν τοῦ Μαϊουμᾶ. Οἱ δύο θετοὶ ἀδελφοὶ ἀνετράφησαν καὶ ἐπαιδεύθησαν ὁμοῦ. Συμφώνως μάλιστα πρὸς τὴν ὁμόφωνον παράδοσιν τῶν πηγῶν, ὁ Ἰωάννης ἐπαιδεύθη εἰς τὴν Δαμασκόν, τὴν πρωτεύουσαν τῶν Ὀμμεϋαδῶν. Ὁ Σέργιος ἀνέθεσε τὴν παιδείαν τῶν παίδων του εἰς λόγιον μοναχόν τινα ἐξ Ἰταλίας Κοσμᾶν ὀνόματι, τὸν ὁποῖον ἐξηγόρασεν ἀπὸ τὴν Ἀραβικὴν αἰχμαλωσίαν. [179] Ὁ Ἰωάννης ἔλαβε καλὴν κλασικὴν παιδείαν, ὅπως εἶναι σαφὲς ἀπὸ τὰ συγγράμματά του, ἄν καὶ δὲν ἐπάτησε ποτὲ ἔδαφος τῆς διοικήσεως τοῦ Βυζαντινοῦ αὐτοκράτορος, [180] ᾐσθάνετο ὅμως ὅτι ἀνήκει εἰς τὴν Βυζαντινὴν αὐτοκρατορίαν. [181] Ὁ Ἰωάννης ἔζησεν εἰς τὴν Δαμασκὸν εἰς στενὴν ἐπαφὴν μὲ τοὺς κυβερνητικοὺς Μουσουλμανικοὺς κύκλους. [182]

Ἕτερος Βίος τοῦ Ἰω. τοῦ Δαμασκηνοῦ καὶ τοῦ Κοσμᾶ τοῦ Μαϊουμᾶ σωζόμενος ὑπὸ κώδικος τοῦ ιγ΄ αἰ., ἀναφέρεται συγκεκριμένως εἰς θέματά τινα ἅτινα ὁ διδάσκαλος ἐδίδαξεν εἰς τὸν Ἰωάννην καὶ τὸν Κοσμᾶν, τὰ ὁποῖα δύναται νὰ ληφθοῦν ὡς ἔνδειξις τοῦ προγράμματος σπουδῶν: Ἑλληνικὴ γλῶσσα καὶ ῥητορικὴ «τῆς Δημοσθένους ἐκείνου γλώσσης», [183] διαλεκτική, μαθηματικά, μουσική, γεωμετρία, ἀστρονομία καὶ φιλοσοφία, δηλ. πρόγραμμα φιλελευθέρου ἀγωγῆς καὶ θρησκευτικῆς εὐσεβείας. Εἰς τὴν πραγματικότητα τοῦτο φαίνεται ὅτι ἦτο τὸ ἀκριβὲς πρόγραμμα σπουδῶν τῆς τριτοβαθμίου παιδείας εἰς τὰς Σχολὰς τῆς κλασικῆς ἀρχαιότητος. [184] Ὁ Ἰωάννης Ζ΄, ὁ βιογράφος τοῦ Ἰωάννου, παραπλησίως προσθέτει ὅτι «Ὁ δὲ Ἰωάννης ἀετὸς ἦν ἀέρα διαπετώμενος, εὐφυΐᾳ φύσεως καὶ σπουδῇ προαιρέσεως…» [185] Οἱ δύο θετοὶ ἀδελφοὶ συνεπλήρωσαν τὴν παιδείαν των εἰς τὴν ὀνομαστὴν μονὴν τοῦ Ἁγίου Σάβα τῶν Ἱεροσολύμων, [186] ἡ ὁποία, κατ’ ἐκείνην τὴν περίοδον, διέθετε πλουσίαν βιβλιοθήκην καὶ ἦτο λαμπρὸν κέντρον γραμμάτων εἰς τὴν Ἀραβοκρατουμένην Ἀνατολήν. [187] Ὁ Γ. Κεδρηνὸς ἀναφέρεται εἰς τὴν παιδείαν τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ λέγων: «ἦν γὰρ ὁ ἅγιος Ἰωάννης οὗτος τῷ τε βίῳ καὶ τῷ λόγῳ διδάσκαλος ἄριστος, πάσης γνώσεως θείας τε καὶ ἀνθρωπίνης ἐμπεπλησμένος». [188]

Ὁ Ἰω. Δαμασκηνὸς ἐχειροτονήθη πρεσβύτερος [189] περὶ τοῦ 725 ὑπὸ τοῦ πατριάρχου Ἰωάννου τοῦ Ε΄ (705-735) τοῦ ὁποίου ὑπῆρχε καὶ μαθητής: [190] «ἐν δὲ τῇ κατὰ Συρίαν Δαμασκῷ Ἰωάννην τὸν Χρυσορρόαν, πρεσβύτερον καὶ μοναχόν», [191] ἀναφέρεται δὲ πάντοτε ὑπὸ Θεοφάνους ὡς «ὁ ὅσιος πατὴρ ἡμῶν Ἰωάννης, ὁ καλῶς ἐπικληθεὶς Χρυσορρόας διὰ τὴν ἐπανθοῦσαν αὐτῷ τοῦ πνεύματος ἔν τε λόγῳ καὶ βίῳ χρυσαυγῆ χάριν». [192] Ὁ Ἰωάννης παρέμεινεν εἰς τὴν μονὴν τοῦ ἁγίου Σάβα μέχρι τὸ τέλος τῆς ζωῆς του (749/750) καὶ τιμᾶται ὡς ἅγιος (4 Δεκεμβρίου). [193]

ΤΟ ΕΡΓΟΝ

Κατὰ δὲ τὴν Σούδαν «Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, ὁ ἐπικληθεὶς Μανσούρ, ἀνὴρ καὶ αὐτὸς ἐλλογιμώτατος, οὐδενὸς δεύτερος τῶν κατ’ αὐτὸν ἐν παιδείᾳ λαμψάντων. συγγράμματα αὐτοῦ πάνυ πολλὰ καὶ μάλιστα φιλόσοφα· εἴς τε τὴν θείαν γραφὴν Παράλληλοι κατ’ ἐκλογήν, καὶ οἱ ᾀσματικοὶ κανόνες, ἰαμβικοί τε καὶ καταλογάδην (εἰς τὸν πεζὸν λόγον)». [194] Ὁ Ἰω. Δαμασκηνὸς ἀνήκει εἰς τὴν χορείαν τῶν μεγάλων συγγραφέων τῆς Ἐκκλησίας, μὲ καθολικὴν καὶ διαρκῆ ἀναγνώρισιν. Ὅπως φαίνεται, ὁ Ἰωάννης κατὰ τὴν παραμονήν του εἰς τὰ Ἱεροσόλυμα, συνέθεσε τὸ ἐκτενές του θεολογικὸν ἔργον, ὅμως δὲν ἀποκλείεται τὸ ἐνδεχόμενον μερικὰ ἔργα του νὰ συνετέθησαν κατὰ τὴν παραμονήν του ὡς ὑφισταμένου τῆς διοικήσεως τῶν Ὀμμεϋαδῶν εἰς τὴν Δαμασκόν. [195] Τὸ ἔργον του εἶναι πολύπλευρον καὶ ἐντυπωσιακὸν εἰς ἔκτασιν καὶ ποιότητα. Ἔγραψεν ἔργα ἑρμηνευτικά, δογματικά, ἀντιῤῥητικὰ (ὑπὲρ τῶν εἰκόνων), ἀσκητικά, ἠθικά, ὁμιλητικά, ἁγιολογικὰ καὶ ὑμνογραφικά. Εἰς αὐτὸν ἀποδίδεται ἐπίσης τὸ Χριστιανικὸν μυθιστόρημα τοῦ Βαρλαὰμ καὶ Ἰωάσαφ.

Τὸ σπουδαιότερον ἔργον τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ εἶναι τὸ τιτλοφορούμενον Πηγὴ Γνώσεως. Τὸ ἀφιερώνει ὁ Ἰω. Δαμασκηνὸς εἰς τὸν ἀδελφόν του Κοσμᾶν, ἐπίσκοπον Μαϊουμᾶ: «τῷ ὁσιωτάτῳ καὶ θεοτιμήτῳ Κοσμᾷ, ἁγιωτάτῳ ἐπισκόπῳ τοῦ Μαιουμᾶ, Ἰωάννης μοναχός». [196] Ἡ ἀφιέρωσις βοηθεῖ καὶ εἰς τὴν χρονολόγησιν τοῦ ἔργου, ὅπερ, ὅπως φαίνεται, εἶναι καρπὸς τῆς ὡρίμου ἡλικίας τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ. Ὁ Κοσμᾶς ἐχειροτονήθη ἐπίσκοπος τὸ 734/5 [197] καὶ συνεπῶς ἔχομεν ἕνα terminum post quem τὴν συγγραφὴν τοῦ ἔργου. [198]

Ἡ Πηγὴ Γνώσεως εἶναι ἡ πρώτη περιεκτικὴ συνοπτικὴ ἔκθεσις τῶν Χριστιανικῶν δογμάτων, συμπεριλαμβανομένων τῶν διδασκαλιῶν τῆς ἐκκλησίας ἀπὸ τὸν δ΄ ἕως καὶ τὸν ζ΄ αἰ. γεγραμμένη μὲ σκοπὸν τὴν ἀπάντησιν εἰς τὴν πρόκλησιν εἰς τὴν Χριστιανικὴν πίστιν ἀπὸ τῶν ἡμερῶν τῶν μὴ χριστιανῶν φιλοσόφων τῆς ὑστέρας ἀρχαιότητος τῆς Ῥωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας. [199] Πρόκειται περὶ συνθέσεως φιλοσοφίας καὶ Χριστιανικοῦ δόγματος, ἥτις ἤσκησεν ἐπίδρασιν ἐπὶ τῆς κατευθύνσεως τῆς πορείας τῆς Μεσαιωνικῆς Λατινικῆς σκέψεως καὶ ἐγένετο τὸ κύριον ἐγχειρίδιον τῆς Ἑλληνικῆς ὀρθοδόξου θεολογίας. [200] Μὲ τὸ ἔργον τοῦτο ὁ Ἰω. Δαμασκηνὸς θεωρεῖται ὁ πρῶτος, ὅστις συνέθεσεν ἔργον συγκείμενον ἐκ τῶν θέσεων τῶν μεγάλων διδασκάλων τῆς Ἐκκλησίας. [201]

Τὸ ἔργον διαιρεῖται εἰς τρία μέρη: Τὰ Φιλοσοφικὰ ἢ Φιλόσοφα Κεφάλαια (Διαλεκτικά), Περὶ Αἱρέσεων καὶ Ἔκθεσις ἢ Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως.

1) Τὸ πρῶτον μέρος, δηλ. τὰ Φιλόσοφα Κεφάλαια, σώζεται εἰς τρεῖς παραλλαγάς, τὴν ἐκτενῆ (68 κεφάλαια), τὴν βραχεῖαν (50 κεφάλαια) καὶ τὴν βραχυτάτην (15 κεφάλαια). Στηριζόμενος κυρίως εἰς τὸν Ἀριστοτέλη καὶ ἐν μέρει εἰς τὸν Νεοπλατωνικὸν Πορφύριον ὁ Ἰω. Δαμασκηνὸς ἔγραψε τὰ «Φιλόσοφα Κεφάλαια», ἅτινα ἀποτελοῦν μίαν φιλοσοφικὴν εἰσαγωγὴν εἰς τὴν Χριστιανικὴν θεολογίαν, καθὼς δανείζεται τὸ μεγαλύτερον μέρος τοῦ ἐγχειρήματός του ἀπὸ τὸν Ἰωάννην Φιλόπονον τὸν γνωστὸν σχολιαστὴν τοῦ Ἀριστοτέλους. Προκειμένου νὰ ὑποστηρίξῃ τὰς Χριστιανικὰς ὀρθοδόξους ἀπόψεις του, αἵτινες διέκρινον τὴν θείαν πρόνοιαν ἀλλὰ καὶ προβλήματα συναφῆ πρὸς τὴν ἐλευθέραν βούλησιν, Ἰω. ὁ Δαμασκηνὸς ἐχρησιμοποίησεν ἐπιχειρήματα καὶ ἠκολούθησε παραδείγματα σκέψεως ἀπὸ τὴν Ἀριστοτελικὴν «λογικήν», ἐπηρεασμένος, κατὰ μέγα μέρος, ἀπὸ τὴν Εἰσαγωγὴν τοῦ Νεοπλατωνικοῦ φιλοσόφου τοῦ γ΄ αἰ. Πορφυρίου, τὰ ἱστορικὰ τμήματα ὅμως ἀντλοῦνται ἐκ τοῦ Παναρίου τοῦ Ἐπιφανίου Σαλαμῖνος τοῦ δ΄ αἰ. Ὁ Ἰω. Δαμασκηνὸς ἐπιχειρεῖ νὰ ἑρμηνεύσῃ θεμελιώδεις δογματικοὺς ὅρους: ὅπως ὅν, οὐσία, φύσις, ὑπόστασις, γένος, εἶδος, συμβεβηκός, ποιότης, κλπ., οἵτινες εἰσήχθησαν εἰς τὴν χριστιανικὴν θεολογίαν ἐκ τῆς Ἀριστοτελικῆς καὶ τῆς Νεοπλατωνικῆς φιλοσοφίας. [202] Ἡ διδασκαλία τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ περὶ τῆς Θείας Προνοίας καὶ χάριτος τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς ἐλευθέρας θελήσεως ἐπηρέασε τὴν Ἰσλαμικὴν Συρίαν καὶ μετεφράσθη εἰς τὰ Ἀραβικά. Ἀκόμη καὶ οἱ φιλοσοφικοὶ καὶ οἱ θεολογικοὶ ὅροι, ὅπως π.χ. οὐσία, φύσις, ὑπόστασις, λόγος, θεία ἐντολή, ἡ θέλησις τοῦ Θεοῦ, ἡ ἐπιείκεια καὶ τὸ ἔλεος ἔλαβον οἱ Ἄραβες ἀπὸ Ἰω. τὸν Δαμασκηνόν. [203]

Πηγὰς τοῦ μέρους τούτου ἀποτελοῦν τὰ φιλοσοφικὰ ἔργα τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων φιλοσόφων Πλάτωνος, Ἀριστοτέλους καὶ Πορφυρίου. Πλὴν τούτων ὁ Ἰω. Δαμασκηνὸς ἐχρησιμοποίησε πολλοὺς σχολιαστὰς τῶν φιλοσόφων τούτων, ὅπως π.χ. τὸν Ἰωάννην Φιλόπονον, τὸν Ἀλέξανδρον Ἀφροδισιέα, τὸν Ἀμμώνιον, Ἠλίαν τὸν φιλοσόφον, Δαυὶδ τὸν φιλοσόφον, τὸν Θεόδωρον Ῥαϊθοῦ καὶ τὸν Στέφανον Ἀλεξανδρέα. Πηγαί του εἶναι καὶ πατέρες τῆς ἐκκλησίας, ὅπως ὁ Γρηγόριος Νύσσης, ὁ Ἰωάννης Χρυσόστομος, ὁ Μέγας Βασίλειος, ὁ Ἀναστάσιος Σιναΐτης, ὁ Μάξιμος ὁ Ὁμολογητὴς καὶ ὁ Γρηγόριος Θεολόγος.

2) Τὸ δεύτερον μέρος (Περὶ Αἱρέσεων) [204] εἶναι μία σύντομος καὶ ἀκριβολόγος περίληψις 103 αἱρέσεων. Ὅπως ὅλα τὰ πολεμικὰ ἔργα τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ τὸ ἔργον Περὶ Αἱρέσεων ἀφορᾷ εἰς τὴν ἀνασκευὴν τῶν Χριστιανικῶν αἱρέσεων. [205] Στηρίζεται εἰς παλαιοτέρους θεολόγους, ἰδιαιτέρως εἰς τὸν Θεοδώρητον Κύρου καὶ τὸν Ἐπιφάνιον Σαλαμῖνος. Φαίνεται ὅμως ὅτι εἶχεν ὑπ’ ὄψιν του καὶ ἄλλας πηγάς, ἀγνώστους εἰς ἡμᾶς. Ὡς πρὸς ὡρισμένας νεωτέρας αἱρέσεις, ὅπως τῶν Ἰσμαηλιτῶν ἢ Μωαμεθανῶν [206] καὶ τῶν εἰκονομάχων, αἱ ἀπόψεις τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ εἶναι πρωτογενεῖς. [207] Εἰς τὸ ἀρχικὸν κείμενον τοῦ (Περὶ Αἱρέσεων) προσετέθησαν βραδύτερον καὶ τινα ξένα στοιχεῖα.

Αἱ πηγαὶ τὰς ὁποίας ἀναφέρει ὁ Ἰω. Δαμασκηνὸς ῥητῶς εἶναι αἱ ἑξῆς: Ἀμφιλόχιος, Ἀριστοτέλης, Διόσκορος, Θεοδόσιος Κύπρου, Ἰουλιανός, Ἰωάννης Φιλόπονος, Νεστόριος, Ὅμηρος, Πλάτων, Πυθαγόρας, Σεβῆρος, Πράξεις Συνόδων, Σωκράτης καὶ ὁ Ὠριγένης.

3) Τὸ τελευταῖον μέρος, ἡ Ἔκθεσις ἢ Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως, [208] εἶναι καὶ τὸ πλέον ἐνδιαφέρον τμῆμα τῆς ὅλης συγγραφῆς. Πρόκειται περὶ οὐσιαστικῶς ὠργανωμένης περιλήψεως εἰς 100 κεφάλαια δογματικοῦ ἐγχειριδίου τῆς Ὀρθοδόξους θεολογίας. Τὸ ἔργον στηρίζεται εἰς τὴν Ἁγίαν Γραφὴν καὶ τὴν ἐπίσημον διδασκαλίαν τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων καὶ τῶν ἀρχαίων πατέρων τῆς ἐκκλησίας, κυρίως τῶν Καππαδοκῶν πατέρων τοῦ δ΄ αἰ., Βασιλείου τοῦ Μεγάλου, Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου καὶ Γρηγορίου Νύσσης καὶ ἐπίσης τῶν Ἀλεξανδρινῶν πατέρων ὅπως Κυρίλλου Ἀλεξανδρείας καὶ τοῦ Μεγάλου Ἀθανασίου, [209] καθὼς καὶ Διονυσίου Ἀρεοπαγίτου, Λεοντίου Βυζαντινοῦ, Μαξίμου τοῦ ὁμολογητοῦ καὶ Ἰωάννου Χρυσοστόμου. Ἔχουν ληφθῆ ὑπ’ ὄψιν ἔτι ὁ Διόσκορος, ὁ Θεόδωρος Μοψουεστίας, ὁ Ἰουλιανός, ὁ Κλήμης, ὁ Ὠριγένης, ὁ Νεστόριος καὶ ἀπὸ τοὺς θύραθεν συγγραφεῖς ὁ Ἀριστοτέλης καὶ ὁ Πυθαγόρας.

Τὸ ἔργον ἔχει πρωτοτυπίαν εἰς τὴν ἐπιλογὴν τῶν κειμένων καὶ τῶν ὑπομνηματισμῶν ὑπὸ Ἰω. τοῦ Δαμασκηνοῦ. Διὰ τῆς μεταφράσεώς της εἰς ἄλλας γλώσσας καὶ εἰς τὴν Λατινικήν, ἡ «Ἔκδοσις» ἐχρησίμευσε καὶ εἰς Ἀνατολικοὺς καὶ εἰς Δυτικοὺς σοφοὺς οὐ μόνον ὡς πηγὴ λογικῶν καὶ θεολογικῶν ἐννοιῶν ἀλλὰ καὶ λόγῳ τοῦ συστηματικοῦ ὕφους της ὡς πρότυπον διὰ τὰς ἑπομένας θεολογικὰς συνθέσεις αἵτινες συνεγράφησαν ὑπὸ τῶν σχολαστικῶν τοῦ Μεσαίωνος. Ὁ στόχος τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ δὲν ἦτο πάντως νὰ προβάλῃ τὰς ἰδικάς του ἀπόψεις οὔτε νὰ φέρῃ τι νέον ἀλλὰ μᾶλλον νὰ συλλέξῃ εἰς μίαν ἐνιαίαν θεολογικὴν ἐργασίαν τὰς διδασκαλίας τῶν ἀρχαίων Ἐκκλησιαστικῶν πατέρων καὶ συγγραφέων, οἱ ὁποῖοι εὑρίσκοντο διεσκορπισμέναι εἰς τὰ ἔργα των. Ὁ Ἰω. Δαμασκηνὸς, ὅπως ἐλέχθη, εἶναι ἐκεῖνος ὅστις εἰσήγαγε τὴν χρῆσιν τῆς λογικῆς καὶ τῆς ὀντολγίας τοῦ Ἀριστοτέλους εἰς τὴν θεολογίαν [210] καθὼς τὸ πρακτικὸν παράδειγμα τῆς σχολαστικῆς μεθόδου ἑνὸς χριστιανικοῦ Ἀριστοτελισμοῦ.

Αἱ πηγαὶ τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ αἱ ἀναφερόμεναι ὀνομαστικῶς εἰς τὸ ἔργον του εἶναι αἱ ἑξῆς: Μέγας Ἀθανάσιος, Ἀμβρόσιος, Ἀμφιλόχιος, Ἀναστάσιος Σιναΐτης, Ἀρκάδιος Κύπρου, Μέγας Βασίλειος, Γρηγόριος Θεολόγος, Διονύσιος Ἀρεοπαγίτης, Διόσκορος, Ἐπιφάνιος Κύπρου, Εὐλόγιος, Εὐσέβιος Καισαρείας, Θεοδόσιος Καισαρείας, Θεοδώρητος Κύρου, Θεόδωρος Ἀναγνώστης, Θεόδωρος Πενταπόλεως, Ἱερώνυμος Ἰουλιανός, Ἰσίδωρος Διάκονος, Ἰωάννης Μόσχος, Ἰωάννης Χρυσόστομος, Ἰωάννης Μαλάλας, Κύριλλος Ἀλεξανδρείας, Κύριλλος Ἱεροσολύμων, Λεόντιος Νεαπολέως, Μάξιμος ὁ ὁμολογητής, Μεθόδιος Πατάρων, Νεστόριος, Νικηφόρος, αἱ πράξεις τῆς ἕκτης οἰκουμενικῆς σύνοδου, Στέφανος Βόστρων, Σωκράτης ὁ φιλόσοφος, Σωφρόνιος Ἱεροσολύμων καὶ ὁ Ὠριγένης.

Δύο ἄλλα ἀμφιβαλλόμενα καὶ ἥσσονος σημασίας δογματικὰ συγγράμματα τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ εἶναι: Εἰσαγωγὴ δογμάτων στοιχειώδης [211] καὶ Περὶ τῶν ἐν πίστει κεκοιμημένων. [212] Εἰς δὲ Λατινικὴν μετάφρασιν ἀπὸ τὴν Ἀραβικὴν σώζεται ἡ Ἔκθεσις ἢ Δήλωσις Πίστεως, τοῦ ὁποίου ὅμως ἡ πατρότης ἀμφισβητεῖται, ὅπως καὶ ὡρισμένων ἄλλων ἥσσονος σημασίας (π.χ. Περὶ τῆς ἁγίας Τριάδος). [213]

Τὸ ἑρμηνευτικὸν ἔργον τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ εἶναι ἰσχνόν. Τὸ πλέον ἐνδιαφέρον κείμενον τῆς κατηγορίας ταύτης εἶναι ἡ Ἑρμηνεία τῶν Ἐπιστολῶν τοῦ Παύλου, [214] ἥτις θεωρεῖται ἐπιτυχὴς ἐπιτομὴ τῆς ἐκτενοῦς ἑρμηνείας τοῦ Ἰωάννου Χρυσοστόμου, [215] ἡ πατρότης τῆς ὁποίας ὅμως ἀμφισβητεῖται. [216]

Ὁ Ἰω. Δαμασκηνὸς ἀνέλαβε νὰ πολεμήσῃ τὴν Εἰκονοκλαστικὴν πολιτικὴν τῶν Ἰσαύρων τῆς ΚΠόλεως, τὴν ὁποίαν ἐθεώρει αἵρεσιν καὶ συνέγραψε περὶ τούτου Τρεῖς περὶ σεπτῶν εἰκόνων πραγματείας, [217] μὲ τὰς ὁποίας ἀρχίζει μία νέα περίοδος ἀντιῤῥητικῆς θεολογίας. Αἱ πραγματεῖαι αὗται, συνταχθεῖσαι κατὰ τὰ πρῶτα ἔτη τῆς Εἰκονομαχικῆς κρίσεως (726-731), ἀποδεικνύουν θεολογικὴν καὶ ἐκκλησιαστικὴν γραμμὴν περὶ τῶν ἐνδιαφερόντων τῆς ἐκκλησίας Ἱεροσολύμων [218] καὶ ἀποτέλουν τὴν βάσιν τῆς ὀρθῆς διδασκαλίας διὰ τὴν προσκύνησιν τῶν εἰκόνων. Ὁ Ἰω. Δαμασκηνὸς ἀνεδείχθη πρωταθλητὴς εἰς τὸν ὑπὲρ τῶν εἰκόνων ἀγῶνα κατὰ τὴν πρώτην περίοδον τῆς Εἰκονομαχίας. [219] Ἐκεῖνο ὅπερ διευκόλυνε τὸ ἔργον τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ ὑπὲρ τῶν εἰκόνων εἶναι ὅτι κατῴκει εἰς ἔδαφος διοικούμενον ὑπὸ Ἰσλαμικοῦ καθεστῶτος, μακρὰν ἀπὸ τὴν ἀπειλὴν τῆς Βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας. [220]

Λόγῳ τῶν ἀπόψεών του ὁ Ἰω. Δαμασκηνὸς ἀνεθεματίσθη, μετὰ θάνατον ἤδη, ὑπὸ τῆς ψευδοσυνόδου τῆς Ἱερείας συγκληθείσης τὸ 754 ὑπὸ τοῦ Κωνσταντίνου Ε΄ Κοπρωνύμου. [221] Χωρὶς νὰ εἶναι ἰδιαιτέρως μαχητικός, ὁ Ἰω. Δαμασκηνὸς ἐπιχειρεῖ μὲ ἀποδείξεις καὶ μαρτυρίας ἀπὸ βιβλικὰ κείμενα καὶ ἀπὸ τὴν διδασκαλίαν τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας νὰ θεμελιώσῃ τὸν βασικὸν ὅρον ὅτι δὲν τιμᾶται ἡ ὑλικὴ οὐσία τῆς εἰκόνος, ἀλλὰ τὸ εἰκονιζόμενον ἱερὸν πρόσωπον, καθὼς «ἡ τῆς εἰκόνος τιμὴ ἐπὶ τὸ πρωτότυπον διαβαίνει», [222] κατὰ τὴν διδασκαλίαν τοῦ Μ. Βασιλείου. [223]

Ἄλλα ἀντιῤῥητικὰ κείμενα τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ εἶναι: Κατὰ Νεστοριανῶν δύο πραγματεῖαι, [224] Κατὰ Μανιχαίων Διάλογος, [225] Περὶ τῶν ἐν τῷ Χριστῷ δύο θελημάτων [226] καὶ ἄλλα μικρότερα.

Εἰς τὴν κατηγορίαν τῶν ἠθικῶν ἔργων ἐντάσσονται κυρίως τὰ λεγόμενα Ἱερὰ Παράλληλα. Πρόκειται περὶ συλλογῆς καὶ ταξινομήσεως βιβλικῶν καὶ Πατερικῶν χωρίων περὶ τῆς θεότητος, τοῦ ἀνθρώπου, τῶν ἀρετῶν καὶ τῶν κακιῶν. Εἰς τὴν οὐσίαν εἶναι ἐκτενὲς βιβλικὸν καὶ πατερικὸν ἀνθολόγιον εἰς τρία βιβλία. Τὸ ὑλικὸν τῶν δύο πρώτων βιβλίων ταξινομεῖται ἀλφαβητικῶς (Α-Ω), ἐνῷ εἰς τὸ τρίτον ἡ ταξινόμησις γίνεται κατὰ τὴν μέθοδον τῆς παραλληλίας, εἰς ἑκάστην ἀρετὴν ἀντιπαρατίθεται ἡ ἀντίστοιχος κακία. [227] Τὸ κείμενον παραδίδεται ἀποσπασματικῶς εἰς διάφορα χειρόγραφα [228] καὶ δὲν ὑπάρχει ἀκόμη κριτικὴ ἔκδοσις, ἡ ὁποία θὰ λύσῃ καὶ τὰ προβλήματα τῆς ἀμφισβητουμένης πατρότητος. Εἰς τὰ Ἠθικὰ καταλέγονται καὶ μικρότεραι πραγματεῖαι ἡ πατρότης τῶν ὁποίων ὁμοίως συζητεῖται, ὅπως Περὶ τῶν ἁγίων νηστειῶν, [229] Περὶ τῶν ὀκτὼ τῆς πονηρίας πνευμάτων [230] καὶ Περὶ ἀρετῶν καὶ κακιῶν. [231]

Ὁ Ἰω. Δαμασκηνὸς ὑπῆρξε καὶ σπουδαῖος ἐκκλησιαστικὸς ῥήτωρ. Τὸ ὁμιλητικόν του ἔργον εἶναι πλούσιον, ἀλλὰ δὲν ὑπάρχει ἀκόμη μελέτη ἡ ὁποία θὰ προσδιορίζῃ τὰ κριτήρια τῆς πατρότητος πολλῶν ὁμιλιῶν, αἵτινες εἰς τὰ χειρόγραφα ἀποδίδονται εἰς ἄλλους συγγραφεῖς. Συμφώνως πρὸς τὸν πίνακα τοῦ Μ. Geerard [232] γνήσια ἔργα τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ (ὁμιλίαι, ἐγκώμια, βίοι) εἶναι 12, 5 ἐξ αὐτῶν δεσποτικοὶ λόγοι, 4 θεομητορικοὶ καὶ 3 ἁγιολογικοί. Εἰς τὰ νόθα καταλέγεται τὸ Μαρτύριον τοῦ Ἁγίου Ἀρτεμίου Ἀντιοχείας. [233] Ἀνέκδοτα καὶ ἀμφιβαλλόμενα εἶναι: Εἰς τὸν Τίμιον Σταυρὸν [234] καὶ Εἰς τὴν Κυριακὴν τῶν Βαΐων. [235]

Συμφώνως πρὸς ἐρευνητάς τινας ὁ Ἰω. Δαμασκηνὸς δὲν ὑπῆρξε πρωτότυπος συγγραφεύς, ἀλλὰ ἦτο ἁπλῶς ἐπιδέξιος λογοκλόπος. [236] Οἱ λέγοντες ταῦτα στηρίζονται εἰς τὴν ἀναφορὰν τοῦ ἰδίου ὅτι αἱ πραγματεῖαι του δὲν ἀποτελοῦν τίποτε τὸ πρωτότυπον, [237] ἀλλὰ ὅσα ἀναφέρει προέρχονται ἀπὸ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνας καὶ Χριστιανούς: «Καὶ πρότερον μὲν τῶν παρ’ Ἕλλησι σοφῶν τὰ κάλλιστα παραθήσομαι εἰδώς, ὡς, εἴ τι μὲν ἀγαθόν, ἄνωθεν παρὰ θεοῦ τοῖς ἀνθρώποις δεδώρηται… Τὸν τῆς μελίσσης οὖν τρόπον μιμούμενος τοῖς οἰκείοις τῆς ἀληθείας συνθήσομαι καὶ παρ’ ἐχθρῶν σωτηρίαν καρπώσομαι», [238] ὁμοίως: «Ἐρῶ δὲ ἐμὸν μέν, ὡς ἔφην, οὐδέν, τὰ δὲ τοῖς ἐγκρίτοις τῶν διδασκάλων πεπονημένα εἰς ἕν συλλεξάμενος», [239] καὶ «Ἐρῶ τοιγαροῦν ἐμὸν μὲν οὐδέν, τὰ δὲ σποράδην θείοις τε καὶ σοφοῖς ἀνδράσι λελεγμένα συλλήβδην ἐκθήσομαι». [240] Βεβαίως ὁ Ἰω. Δαμασκηνὸς μὲ τοιαῦτα λόγια ὑπερβάλλει εἰς ταπεινότητα. [241]

ΤΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΙΩΑΣΑΦ

Τὸ μυθιστόρημα τοῦτο ἀνήκει εἰς τοὺς Μεσαιωνικοὺς θρύλους καὶ τὰ δημώδη ἔργα τὰ προερχόμενα ἀπὸ τὸν κύκλον τῶν Ἰουδαϊκῶν καὶ Χριστιανικῶν παραδόσεων [242] ἀποτελὸν δεῖγμα τοῦ ἁγιογραφικοῦ μυθιστορήματος. Πρόκειται περὶ ἱστορίας ἑνὸς Ἰνδοῦ πρίγκιπος, Ἰωάσαφ ὀνόματι, ὁ ὁποῖος ἀποδέχεται τὸν Χριστιανισμὸν διδαχθεὶς ὑπὸ τοῦ μοναχοῦ Βαρλαὰμ καὶ ἱδρύει Χριστιανικὸν βασίλειον, διερχόμενος τὰ τελευταῖα ἔτη τῆς ζωῆς του ὡς ἐρημίτης εἰς τὴν ἔρημον. Ἕως τὰ μέσα τοῦ ιθ΄ αἰ. ἐπιστεύετο ὅτι τὸ Ἑλληνικὸν τοῦτο μυθιστόρημα εἶναι πράγματι ὁ μῦθος τοῦ Βούδα εἰς μίαν Χριστιανικὴν μορφήν. [243]

Ἐν γενικαῖς γραμμαῖς ἡ ἱστορία εἶναι ἡ ἀκόλουθος: Εἷς εἰδωλολάτρης βασιλεὺς εἰς τὴν Ἰνδίαν, Ἀβεννὴρ ὀνόματι, ὅστις ἦτο ἐχθρὸς τῶν Χριστιανῶν, εἶχε μονογενῆ υἱόν, τὸν Ἰωάσαφ. Εἰς τὴν γέννησιν τοῦ υἱοῦ του οἱ ἀστρολόγοι προβλέπουν ὅτι, ὅταν μεγαλώσῃ, θὰ ἀποδεχθῆ τὴν νέαν πίστιν, δηλ. τὸν Χριστιανισμόν. Ὁ πατήρ του, διὰ νὰ ἀποτρέψῃ τοῦτο, οἰκοδομεῖ διὰ τὸν υἱόν του λαμπρὸν ἀνάκτορον περιβάλλων αὐτὸν μὲ νέους καὶ ὡραίους αὐλικούς, προσέχων νὰ μὴ εἰσέλθῃ ἐκεῖ οὐδεὶς ξένος. Ἐπὶ μακρὸν ὁ Ἰωάσαφ ἐνώπιον τῆς θέας ἑνὸς ἀσθενοῦς καὶ ἑνὸς τυφλοῦ, ἄλλοτε πάλιν ἑνὸς γέροντος καὶ ἑνὸς νεκροῦ, βυθίζεται εἰς τὴν ἀπελπισίαν, ἀρχίζων νὰ σκέπτεται ἀδιακόπως περὶ ὧν εἶδε καὶ ἤκουσεν. Τοῦτο τὸ βασίλειον ἐπισκέπτεται εἷς αὐστηρὸς ἐρημίτης, Βαρλαὰμ ὀνόματι, ὅστις ἔρχεται εἰς ἐπικοινωνίαν μὲ τὸν Ἰωάσαφ καὶ ἀποκαλύπτει εἰς αὐτὸν τὰ μυστήρια τῆς χριστιανικῆς πίστεως. Ὁ Ἰωάσαφ ἀσπάζεται τὸν Χριστιανισμὸν καὶ ὁ Βαρλαὰμ ἀναχωρεῖ πάλιν εἰς τὴν ἔρημον. Ἵνα ἀνατρέψῃ τὴν προσχώρησιν τοῦ υἱοῦ του εἰς τὸν Χριστιανισμόν, ὁ βασιλεὺς ὀργανώνει δημόσιον δογματικὸν διάλογον, εἰς τὸν ὁποῖον εἷς ἐκ τῶν σοφῶν τοῦ βασιλέως, Ναχὼρ ὀνόματι, λαμβάνει τὴν θέσιν τοῦ Βαρλαὰμ διὰ νὰ ὑπερασπίσῃ δῆθεν τὴν Χριστιανικὴν πίστιν, οὕτως ὥστε νὰ ἀντικρούεται εὐκόλως ὑπὸ τῶν συνομιλητῶν του. Ἐλθούσης τῆς ἡμέρας, ὁ πρίγκιψ Ἰωάσαφ ἀνέθεσεν εἰς τὸν Ναχὼρ τὴν ὑπεράσπισιν, οὗτος ὅμως, ὑποκινημένος, ἀρχίζει νὰ ὁμιλῇ, ὅπως ὁ ὄνος τοῦ Βαλαὰμ λέγων καὶ ἐκεῖνος τοῦτο ὅπερ δὲν ἔπρεπε νὰ εἴπῃ: «Ἐγώ, βασιλεῦ, προνοίᾳ Θεοῦ κλπ.». [244] Ἐκθέτει ἔπειτα μίαν ἀπολογίαν προκειμένου νὰ ἀσπασθοῦν καὶ ὁ βασιλεὺς καὶ ὅλοι οἱ σὺν αὐτῷ ἄνθρωποι τὸν χριστιανισμόν. Ὁ Ἰωάσαφ τέλος παραιτεῖται ἀπὸ τὸ βασίλειόν του δημοσίως καὶ γίνεται ἀναχωρητὴς εἰς τὴν ἔρημον μὲ τὸν Βαρλαὰμ καὶ τελευτᾷ ὡς εὐσεβὴς ἐρημίτης.

Πολλοὶ καὶ εἰδικοί, θεολόγοι καὶ φιλόλογοι ἔχουν ἀσχοληθῆ μὲ τὴν μελέτην τοῦ μυθιστορήματος τούτου καὶ τὴν ἀπόδοσίν του εἰς τὸν Ἰω. τὸν Δαμασκηνόν. Ὡρισμένοι, ὅπως οἱ F. Dölger, Π. Χρήστου καὶ Π. Παπαευαγγέλου, ὑπεστήριζον ὅτι ἀνήκει εἰς τὸν Ἰω. Δαμασκηνὸν ἀπὸ τὰ στοιχεῖα ἅτινα περιέχει καὶ ἀπὸ τὴν γλῶσσαν, ἡ ὁποία ἔχει δύναμιν ἀφηγηματικήν, ὕφος γλαφυρόν, παρομοιώσεις, παροιμίας, ὁράματα, χωρία ἀπὸ τὴν Ἁγίαν Γραφὴν καὶ ἀλληγορικὰς ἰστορίας, τὰ ὁποῖα διατηροῦν ζωηρὸν τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ ἀναγνώστου ἕως τὸ τέλος τῆς διηγήσεως. Ὁ Δ. Μπαλάνος ὅμως κατέταξε τὸ μυθιστόρημα τοῦτο εἰς τὰ νόθα ἔργα τοῦ Δαμασκηνοῦ. [245]

Νεωστὶ ὁ A. Kazhdan παρουσιάζει μερικὰς παρατηρήσεις διὰ τῶν ὁποίων ἀποκλείει τὸν Ἰω. Δαμασκηνὸν ὡς συγγραφέα τοῦ μυθιστορήματος. ἀναφέρει ὁ A. Kazhdan ὅτι ἡ φράσις τῆς διηγήσεως «οὕτω καυχησάμενος ὁ ἐν κακίᾳ δυνατὸς εἶναι ἀνομίαν τε ὅλην τὴν ἡμέραν μελετήσας (συμφθεγγέσθω γὰρ ἡμῖν ὁ Δαυϊδ), ἀνατροπὴν δὲ θολεράν, καθά φησιν Ἡσαϊας, τῷ πλησίον ποτίσας», [246] προέρχεται ὄχι ἀπὸ τὸν Ἡσαΐαν ἀλλὰ ἀπὸ τὸν Ἀββακοὺμ (2:15). Τοιούτου εἴδους λάθος δὲν ἠδύνατο νὰ προέλθῃ ἀπὸ τὸν Ἰω. Δαμασκηνόν. Ἡ δευτέρα παρατήρησις ἀφορᾷ εἰς τὴν θέσιν τῆς Ἰνδίας, ὁ συγγραφεὺς ἀναφέρει τὸ ἑξῆς: «Ἡ τῶν Ἰνδῶν λεγομένη χώρα πόρρω μὲν διάκειται τῆς Αἰγύπτου, μεγάλη οὖσα καὶ πολυάνθρωπος. περικλύζεται δὲ θαλάσσαις καὶ ναυσιπόροις πελάγεσι τῷ κατ’ Αἴγυπτον μέρει. Ἐκ δὲ τῆς ἠπείρου προσεγγίζει τοῖς ὁρίοις Περσίδος». [247] Πρόκειται σαφῶς περὶ συγχύσεως ὡς πρὸς τὴν θέσιν τῆς Ἰνδίας. Ὁ Ἰω. Δαμασκηνὸς ἀντιθέτως δὲν συνέχεε τοὺς Ἰνδοὺς μὲ τοὺς Αἰθίοπας, ἐπειδὴ ἀναφέρει ἀλλοῦ: «οὗτος καὶ εἰς τέσσαρας ἀρχὰς ἤτοι εἰς τέσσαρας ποταμοὺς διαιρεῖται.Ὄνομα τῷ ἑνὶ Φεισών, τουτέστι Γάγγης ὁ Ἰνδικός. Καὶ ὄνομα τῷ ἄλλῳ Γηών. οὗτός ἐστιν ὁ Νεῖλος ὁ ἀπὸ Αἰθιοπίας εἰς Αἴγυπτον κατερχόμενος». [248] Εἶναι δύσκολον λοιπὸν νὰ γίνῃ ἀποδεκτὸν ὅτι αὗται αἱ ἀντιφάσεις θὰ ἠδύναντο νὰ προέλθουν ἀπὸ τὸν ἴδιον συγγραφέα.

Εἶναι δύσκολον, λοιπὸν, νὰ πιστεύσῃ κανεὶς ὅτι ὁ Ἰω. Δαμασκηνός, ὁ κορυφαῖος τῆς θεολογίας, ἄνθρωπος μὲ ὑψηλὴν παιδείαν, ποιητὴς καὶ ὑμνογράφος, ἠσχολήθη μὲ τοιούτου εἴδους μυθιστορίαν. [249] Οὕτως ἡ ἄποψις ὅτι συγγραφεὺς τῆς ἱστορίας εἶναι ὁ Ἰω. Δαμασκηνός, ἐγκατελείφθη πλέον ὑπὸ πάντων ἀπὸ μακροῦ. [250] Ἀπὸ τὸν η΄ αἰ., ἡ διήγησις ἐγένετο ἐκπληκτικῶς δημοφιλὴς καὶ δεκτὴ ὡς ἀληθής. Μετεφράσθη ἐκ τοῦ Ἑλληνικοῦ πρωτοτύπου οὐ μόνον εἰς τὰ Λατινικά, Ἑβραϊκά, Ἀραβικὰ καὶ τὰ Αἰθιοπικά, ἀλλὰ καὶ εἰς τὰς κυριωτέρας τῶν εὐρωπαϊκῶν γλωσσῶν.

Δύναται νὰ λεχθῇ ὅτι κατὰ τὸ πρῶτον ἥμισυ τοῦ ζ΄ αἰ. τὸ Ἑλληνικὸν τοῦτο μυθιστόρημα συνετέθη, ὅπως θεωρεῖται, εἰς τὴν Παλαιστίνην, εἰς τὴν παναρχαίαν Μεγάλην Λαύραν τοῦ ἁγίου Σάβα ἐγγὺς τῶν Ἱεροσολύμων ὑπὸ μοναχοῦ Ἕλληνος ὀνόματι Ἰωάννου, ἀνδρὸς τιμίου καὶ ἐναρέτου. [251] Ὁ Μ. Γλυκᾶς θέτει ἐν ἴσῃ μοίρᾳ πρὸς τὰ ἔργα τῶν ἀνεγνωρισμένων ἐκκλησιαστικῶν αὐθεντιῶν, τὸ δημῶδες τοῦτο μυθιστόρημα Βαρλαὰμ καὶ Ἰωάσαφ. [252] Καὶ οὐ μόνον τοῦτο ἀλλὰ καὶ αἱ ἐκκλησίαι τοῦ Μεσαίωνος, παραβλέπουσαι τὸν μυθικὸν χαρακτῆρα τῆς ἱστορίας, ὕψωσαν τὸν Βαρλαὰμ καὶ τὸν Ἰωάσαφ εἰς τὴν τάξιν τῶν ἁγίων, μετὰ ἑορτῆς εἰς τὸ Χριστιανικὸν ἡμερολόγιον. [253]

Ὁ J. A. Robinson, ἀναγνοὺς τὴν Συριακὴν μετάφρασιν, ἀνεκάλυψε ὅτι ἡ Ἀπολογία τοῦ ἀπολογητοῦ Ἀριστείδου ἐνσωματώνεται εἰς τὸ ἀρχαῖον Χριστιανικὸν μυθιστόρημα τὸ τιτλοφορόμενον: Ὁ Βίος Βαρλαὰμ καὶ Ἰωάσαφ [254] καὶ κατέληξεν εἰς τὸ συμπέρασμα ὅτι ἡ ἱστορία αὕτη εἶναι μία Χριστιανικὴ ἔκδοσις τοῦ βίου τοῦ Βούδα [255] καὶ ἓν θρησκευτικὸν ἀπόσπασμα τῶν Μανιχαίων. [256] Κατὰ συνέπειαν, ὁ συντάκτης τῆς διηγήσεως ἔβαλε τὸν χριστιανισμὸν νὰ τιμήσῃ τὸν ἱδρυτὴν τοῦ Βουδισμοῦ μὲ τὸ ὄνομα τοῦ ἁγίου Ἰωάσαφ καὶ ἐπίσης νὰ ἀναγινώσκεται ἡ Ἀπολογία τοῦ Ἀριστείδου εἰς σχεδὸν εἴκοσι γλώσσας ἄνευ ὑποψίας διὰ τὴν προέλευσίν της. [257] Ὁ A. Kazhdan ἰσχυρίζεται ὅτι τὸ μυθιστόρημα τοῦτο δὲν εἶναι παρὰ ἡ ἱστορία τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ: ὁ Βαρλαὰμ εἶναι ὁ Κοσμᾶς, ὁ διδάσκαλος τῶν δύο ἀδελφῶν, ὁ Ἀβεννὴρ ἀντιστοιχεῖ μὲ τὸν πατέρα τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ, τὸν Μανσοῦρ, ὁ πρίγκιψ Ἰωάσαφ εἶναι ὁ ἴδιος ὁ Ἰω. Δαμασκηνὸς καὶ ἡ Ἰνδικὴ αὐλὴ ἀντιστοιχεῖ μὲ τὸ χαλιφᾶτον τῶν Ὀμμεϋαδῶν. [258]

Τὰ λόγια τοῦ Ναχὼρ ἀποτελοῦν τὸ μεγαλύτερον μέρος τῆς ἀρχαίας χριστιανικῆς Ἀπολογίας τοῦ Ἀριστείδου, ὅμως ἡ ἐξέτασις τοῦ κειμένου ἀποδεικνύει ὅτι ὀλίγαι τροποποιήσεις ἔχουν γίνει: «Ἐγώ, βασιλεῦ, προνοίᾳ Θεοῦ ἦλθον εἰς τὸν κόσμον. καὶ θεωρήσας τὸν οὐρανὸν καὶ γῆν καὶ θάλασσαν, ἥλιόν τε καὶ σελήνην καὶ τὰ λοιπά, ἐθαύμασα τὴν διακόσμησιν τούτων. ἰδὼν δὲ τὸν κόσμον καὶ τὰ ἐν αὐτῷ πάντα, ὅτι κατὰ ἀνάγκην κινεῖται, συνῆκα τὸν κινοῦντα καὶ διακρατοῦντα εἶναι Θεόν. πᾶν γὰρ τὸ κινοῦν ἰσχυρότερον τοῦ κινουμένου, καὶ τὸ διακρατοῦν ἰσχυρότερον τοῦ διακρατουμένου ἐστίν». [259]

Τὰ πραγματικὰ λόγια τοῦ Ἀριστείδου δύνανται νὰ ἀποκατασταθοῦν μὲ ἀνεκτὴν βεβαιότητα: «Ἐγώ, βασιλεῦ, προνοίᾳ θεοῦ ἦλθον εἰς <τόνδε> τὸν κόσμον. καὶ θεωρήσας τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν καὶ τὴν θάλασσαν, ἥλιόν τε καὶ σελήνην καὶ τὰ λοιπά, ἐθαύμασα τὴν διακόσμησιν τούτων. ἰδὼν δὲ τὸν κόσμον καὶ τὰ ἐν αὐτῷ πάντα, ὅτι κατὰ ἀνάγκην κινεῖται, συνῆκα τὸν κινοῦντα καὶ διακρατοῦντα εἶναι θεόν. πᾶν γὰρ τὸ κινοῦν ἰσχυρότερον τοῦ κινουμένου καὶ τὸ διακρατοῦν ἰσχυρότερον τοῦ διακρατουμένου ἐστίν.» [260]

Αἱ πηγαὶ τοῦ μυθιστορήματος, ὅπως ἐπισημαίνονται ὑπὸ πολλῶν μελετητῶν εἶναι αἱ ἑξῆς: Ὁ Βίος τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Ἀντωνίου ὑπὸ ἁγίου Ἀθανασίου Ἀλεξανδρείας, αἱ Κατηχήσεις τοῦ ἁγίου Κυρίλλου Ἱεροσολύμων, ἡ Κλῖμαξ τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τῆς Κλίμακος, ὁ Ἰώσηπος Φλάβιος, ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ ὁμολογητής, τὸ Περὶ φύσεως τοῦ ἀνθρώπου τοῦ Νεμεσίου τῆς Ἐμέσης. [261] Ἀλλὰ ἡ κυρία πηγὴ τοῦ μυθιστορήματος εἶναι ὁ βίος τοῦ Βούδα. [262]

Ἡ ἱστορία ἐμφανίζεται εἰς τὰ Ἀραβικὰ εἰς διάφορα κείμενα, ἀπὸ τὸ δεύτερον ἥμισυ τοῦ η΄ αἰ. καὶ μετά. Τὸ ἀλ-Φίχριστ τοῦ ἴμπν ἀλ-Ναντίμ, τὸ συντεθὲν τὸ 987-8 μ.Χ, διευκρινίζει ὅτι οὐ μόνον τὸ Βιβλίο Μπαλαυχὰρ καὶ Μπουδχασάφ ἦτο ἐν κυκλοφορίᾳ, ἀλλὰ καὶ ἓν ἔργον περὶ τοῦ Βούδα, Κιτὰμπ ἀλ-Μποῦδ καὶ Βιβλίον Μπουδχασάφ. [263] Ὁ ἴμπν ἀλ-Ναντὶμ ἐντάσσει τὸ βιβλίον τοῦτο μεταξὺ τῶν βιβλίων τῶν μεταφρασθέντων ἀπὸ τὰ Πεχλεβικὰ εἰς τὰ Ἀραβικά. [264]

Ἐκτὸς τοῦ μυθιστορήματος τούτου καὶ συμφώνως πρὸς τὸν Κουκουλέν, ὁ Ἰω. Δαμασκηνὸς ἐδραματούργησε καὶ τὸν βίον τῆς Σωσάννας. [265]

Εἰς τὴν χορείαν τῶν πρώτων μεγάλων μελῳδῶν τοῦ η΄ αἰ. τὴν πρώτην θέσιν κατέχει ὁ Ἰω. Δαμασκηνός. Μὲ τὸν Ἀνδρέαν Κρήτης καὶ τὸν ἀδελφόν του Κοσμᾶν τὸν Μελῳδὸν θεωρεῖται εἰσηγητὴς τοῦ Κανόνος, τοῦ νέου ὑμνογραφικοῦ εἴδους, τὸ ὁποῖον ἐμφανίζεται ἄρτιον τὸν η΄ αἰ. καὶ παραμερίζει τὸ ὡς τότε διαδεδομένον Κοντάκιον. Ὁ Ἰωάννης δὲν ὑπῆρξε μόνον ὑμνογράφος καὶ ποιητὴς ἀλλὰ καὶ μελῳδὸς καὶ συμφώνως πρὸς τὸν Κεδρηνὸν: «οὗτος ὁ ὅσιος Ἰωάννης καὶ μελῳδὸς ὠνομάσθη μετὰ Κοσμᾶ ἐπισκόπου τοῦ Μαϊουμᾶ καὶ Θεοφάνους ἀδελφοῦ Θεοδώρου τοῦ γραπτοῦ, διὰ τὸ αὐτοὺς μελῳδῆσαι τὰ ἐν ταῖς ἐκκλησίαις τῶν Χριστιανῶν τετυπωμένα ψάλλεσθαι». [266]

Τὸ ὑμνογραφικὸν ἔργον τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ, συμφώνως πρὸς τὴν ἔρευναν τοῦ Σ. Εὐστρατιάδου, ἥτις ἀσφαλῶς χρειάζεται ἔλεγχον καὶ ἐνημέρωσιν, περιλαμβάνει: 531 εἱρμούς, 115 κανόνας, 453 ἰδιόμελα, 139 στιχηρὰ προσόμοια. Ὑπὸ τὸ ὄνομα τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ εἶναι ἐπίσης γνωστὰ τὰ ποιητικώτατα νεκρώσιμα ἰδιόμελα, καθὼς καὶ πολυάριθμα ἄλλα εὑρισκόμενα εἰς χειρόγραφα φέροντα καὶ ἀκροστιχίδας ὅπως, θρηνῶ, πενθῶ, παρακαλῶ, κλαυθμός, θρῆνος, κλπ. Ὁ Ἰω. Δαμασκηνὸς εἶναι ὁ κατ’ ἐξοχὴν ποιητὴς τῆς ἀναστασίμου ὑμνογραφίας, ἡ ὁποία συνεκεντρώθη εἰς τὸ λειτουργικὸν βιβλίον τῆς Ὀκτωήχου (Παρακλητικῆς), τῆς ὁποίας θεωρεῖται ὁ πρῶτος ὀργανωτής. Ὑμνολόγος τῆς Θεοτόκου ὁ Ἰω. Δαμασκηνός, ποιητὴς μεγάλου ἀριθμοῦ θεομητορικῶν ἰδιομέλων, θεωρεῖται ἐπίσης ὁ ἐπινοητὴς τῶν Θεοτοκίων, τὰ ὁποῖα εἰσήχθησαν ὀργανικῶς εἰς τὴν ποίησιν τῶν κανόνων καὶ κατακλείουν τὰς ᾠδάς. [267]

Στοιχεῖον τῆς ὑμνογραφικῆς παραγωγῆς τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ εἶναι οἱ προσγραφόμενοι ψευδῶς εἰς αὐτὸν ἰαμβικοὶ κανόνες, οἱ ὁποῖοι εἶναι καὶ σήμερον ἐν λειτουργικῇ χρήσει εἰς τὰς μεγάλας δεσποτικὰς ἑορτὰς τῶν Χριστουγέννων, τῶν Θεοφανίων καὶ τῆς Πεντηκοστῆς. [268] Οἱ ἰαμβικοὶ εἶναι κανόνες εἰς προσωδιακὸν ἰαμβικὸν τρίμετρον, μὲ πεντάστιχα τροπάρια καὶ ἀκροστιχίδα, ἡ ὁποῖα σχηματίζεται ἐκ τῶν ἀρχικῶν στοιχείων ὅλων τῶν στίχων καὶ ἀποτελεῖ ἓν τετράστιχον ἐλεγειακὸν ἐπίγραμμα. Ἡ γλῶσσα τῶν ἰαμβικῶν κανόνων, εἰς ἀντίθεσιν πρὸς τὴν τῶν ἄλλων ᾀσματικῶν εἶναι δύσληπτος, μὲ πολλὰ δάνεια ἀπὸ τὴν ἀρχαίαν ποίησιν καὶ μὲ πολλὰ πλάσματα καὶ ἔχει ἀνάγκην σχολίων διὰ νὰ κατανοηθῇ. [269]

Ὁ φερόμενος ὡς ποιητὴς τῶν εἰς τὰ λειτουργικὰ βιβλία ἰαμβικῶν κανόνων ὁ Ἰω. Δαμασκηνὸς ἐπηρεάζεται πολὺ ὑπὸ σαφῶν ὁμηρικῶν ἀπηχήσεων τόσον εἰς τὴν γλῶσσαν, ὅσον καὶ εἰς τὸ μέτρον. Ἀναφερόμεθα εἰς δὺο περιπτώσεις:

1. Εἰς τὸν ἰαμβικὸν κανόνα τῶν Χριστουγέννων ἡ φράσις «Πῦρ ἄσπετον» [270] φαίνεται ἐπηρεασμένη ὑπὸ τοῦ ὁμηρικοῦ στίχου «Ἠΰτε πῦρ ἀΐδηλον ἐπιφλέγει ἄσπετον ὕλην». [271]

2. Εἰς τὸν ἰαμβικὸν κανόνα τῶν Φώτων ἡ φράσις «Φώταυγος ἐξώρουσεν» [272] προέρχεται πιθανῶς ἀπὸ τὸν Ὅμηρον τὸν λέγοντα «Ἠέλιος δ’ ἀνόρουσε, λιπὼν περικαλλέα λίμνην». [273]

ΛΕΞΕΙΣ ΑΡΧΑΙΟΠΡΕΠΕΙΣ ΕΙΣ ΤΟΝ ΙΩΑΝΝΗΝ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΝ [274]

1. Βιοτή= βίος#ζωή. Λέξις σπανία εἰς τοὺς Ἀττικοὺς πεζογράφους. Πρβλ. Ὅμηρον: «βιοτὴ πέλει ἀνθρώποισιν [275] καὶ κανὼν Ἰω. Δαμασκηνοῦ εἰς τὴν Ἀνάστασιν: «ἄλλης βιοτῆς, τῆς αἰωνίου ἀπαρχήν». [276]

2. Δέρκομαι. Πρβλ. Εὐριπίδου Ἡρακλεῖδαι: «οἱ δ’ ἀσθενῆ μὲν τἀπ’ ἐμοῦ δεδορκότες» [277] καὶ Ἰω. Δαμασκηνοῦ κανὼν εἰς τὴν Aνάστασιν: «οἱ ταῖς τοῦ ᾍδου σειραῖς, συνεχόμενοι δεδορκότες». [278]

3. Κευθμών. Λέξις ποιητικὴ καὶ σπανία εἰς τοὺς πεζογράφους. Πρβλ. Ἡρόδοτον: «ἐντὸς ἔχει κευθμών τε Κιθαιρῶνος ζαθέοιο». [279] Πρβλ. καὶ τὰ τοῦ Ὀππιανοῦ Ἁλιευτικά, «οὐδ’ ἄλλοι κευθμῶνες ἐνὶ φρεσίν, ἀλλὰ μένοντες» [280] καὶ Ἰω. Δαμασκηνοῦ εἰς τὸν Μάρτυρα Σαββάτιον: «κευθμῶνες αἰώνιοι ἀνεκαλύπτοντο». [281]

4. Ξυνός. Λέξις σπανία ἀπαντῶσα δὶς εἰς τὸν Αἰσχύλον, δὶς εἰς τὸν Σοφοκλῆ, ἅπαξ εἰς τὸν Εὐριπίδην καὶ ἅπαξ εἰς τὸν ἀττικὸν πεζὸν λόγον. Πρβλ. Ὁμήρου Ἰλιάδα «ξυνὸς Ἐνυάλιος, καί τε κτανέοντα κατέκτα» [282] καὶ Ἰω. Δαμασκηνοῦ κανὼν εἰς τὸν Εὐαγγελισμόν: «ξυνοῦ ἐξ ἔρωτος τόκον προέρχεσθαι». [283]

5. Φαεσφόρος. Πρβλ. Ἀπολλωνίου Ῥοδίου Ἀργοναυτικά: «Ἦμος δ’ ἄκρον ἔβαλλε φαεσφόρος οὐρανὸν ἠώς» [284] καὶ Ἰω. Δαμασκηνοῦ κανὼν εἰς τὴν Ἀνάστασιν, «φαεσφόρος ἄγγελος». [285]

Ἀκολουθεῖ ἀλφαβητικὸς κατάλογος ἀρχαίων ἢ χριστιανῶν Ἑλλήνων συγγραφέων τῶν ὁποίων ἔργα ὑπῆρξαν πηγαὶ τῶν ἔργων τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ εἴτε μνημονευόμεναι ὑπ’ αὐτοῦ εἴτε ἀνιχνευόμεναι ὥστε νὰ δειχθῇ ὁ πλοῦτος τῶν θύραθεν καὶ χριστιανικῶν βιβλίων τὰ ὁποῖα ἦσαν προσιτὰ εἰς τὸν ἐν Ἱερουσαλὴμ Ἰω. Δαμασκηνὸν καὶ συγχρόνως ὑπηρέτουν τὴν Ἑλληνικὴν παιδείαν τῆς ἐποχῆς εἰς τὸν ἀνατολικὸν τοῦτον χῶρον.

Β ρ α χ υ γ ρ α φ ί α ι:

ΑΡΤΕΜ (=Ἐπεξήγησις τοῦ μαρτυρίου τοῦ ἁγίου Αρτεμίου).

ΔΙΑΛ (=Διαλεκτικά).

ΔΣΧ (=Διάλεξις Σαρακηνοῦ καὶ Χριστιανοῦ).

ΕΑΑΝ (=Ἐγκώμιον εἰς τὴν ἁγίαν Ἀνασατασίαν).

ΕΑΒ (=Ἐγκώμιον εἰς τὴν ἁγίαν Βαρβάραν).

ΕΑΙΧ (=Ἐγκώμιον εἰς τὸν ἅγιον Ἰωάννην Χρυσόστομον).

ΕΔΣ (=Εἰσαγωγὴ δογμάτων στοιχειώδης).

ΕΟΠ (=Ἔκθεσις Ὀρθοδόξου Πίστεως).

ΕΤΥ (=Ἐπιστολὴ περὶ τοῦ Τρισάγιου Ὕμνου).

ΚΑΘΛ 1 (Εἰς τὴν κοίμησιν τῆς ἁγίας Θεοτόκου λόγος 1).

ΚΑΘΛ 2 (Εἰς τὴν κοίμησιν τῆς ἁγίας Θεοτόκου λόγος 2).

ΚΑΘΛ 3 (Εἰς τὴν κοίμησιν τῆς ἁγίας Θεοτόκου λόγος 3).

ΚΙ (=Κατὰ Ἰακωβιτῶν).

ΚΜΔ (=Κατὰ Μανιχαίων Διάλογος).

ΚΝ (=Κατὰ Νεστοριανῶν).

ΛΓΑΘΜ (=Λόγος εἰς τὸ γενέθλιον τῆς ἁγίας Θεοτόκου Μαρίας).

ΛΞΣ (=Λόγος εἰς τὴν ξηραθεῖσαν συκῆν).

ΛΥΙΧ (=Λόγος εἰς τὴν ὑπαπαντὴν τοῦ κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ).

ΛΨ (=Λόγος εἰς Ψαλμούς).

ΠΑ (=Περὶ Αἱρέσεων).

ΠΠΚΝ (=Περὶ πίστεως κατὰ Νεστοριανῶν).

ΠΣΕ, (=Περὶ Σεπτῶν Εἰκόνων).

ΠΣΦΚΑ (=Περὶ συνθέτου φύσεως κατὰ ἀκεφάλων).

ΠΧΔΘ (=Περὶ τῶν ἐν τῷ Χριστῷ δύο θελημάτων).

ΑΙΛΙΑΝΟΣ ΚΛΑΥΔΙΟΣ (Περὶ ζώων ἰδιότητος, ἔκδ. A. F. Scholfield I-III [LCL , X 3), ΛΓΑΘΜ, 4, 8.

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑΣ (Βίος καὶ Πολιτεία τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Ἀντωνίου, PG 26, 892B-893A), ΕΟΠ, ιη΄, 24-29. (Περὶ σαρκώσεως τοῦ κυρίου κατὰ Ἀπολλιναρίου (ψεύδ.), PG 26, 1100D-1101A), ΕΟΠ, οζ΄, 19-26. (Κατὰ Ἀρειανῶν, PG 26, 60B), ΕΟΠ, η΄, 142-144. (Ἐπιστολὴ περὶ τῆς Νικαίας Συνόδου, ἔκδ. H. G. Opitz, 9, 33-10, 17), ΕΟΠ, η΄, 63-88. (Διάλογος περὶ τῆς Τριάδος, (ἀμφιβ). PG 28, 1121B), ΕΟΠ, θ΄, 2. (Περὶ Διονυσίου τοῦ ἐπισκόπου Ἀλεξανδρείας, ἔκδ. H. G. Opitz, 52, 19), ΕΟΠ, φ΄, 40-42. (Ἐπιστολὴ πρὸς Ἀδέλφιον, PG 26, 1073-1076), ΕΟΠ, οϛ΄,4-6. (Ἐπιστολὴ πρὸς Ἐπίκτητον, ἔκδ. G. Ludwig, 5), ΕΟΠ, ο΄, 135. (Ἐπιστολὴ πρὸς Σεραπίωνα, PG 26, 588B-640D), ΕΟΠ, ιγ΄, 75. (Ἔκθεσις Πίστεως, (ψεύδ.), ἔκδ. H. Nordberg, 2. 3), ΕΟΠ, πα΄, 6-11. (Λόγος κατὰ Ἑλλήνων, PG 25, 14-18), ΕΟΠ, φγ΄, 2. 22-31. (Λόγος κατὰ πασῶν τῶν αἱρέσων (ψεύδ.), PG 28, 513A), ΕΟΠ, φγ΄, 2- 21. (Λόγος εἰς τὸ Πάντα μοὶ παρεδόθη ὑπὸ τοῦ Πατρός, (ψεύδ.), PG 25, 217D-220A), ΕΟΠ, νδ΄, 27-53. (Ἐπιστολὴ κατὰ Ἀρειανῶν, PG 26, 1000Β), ΕΟΠ, νδ΄, 29-32. (Λόγος περὶ τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ Λόγου, PG 25, 136-138), ΕΟΠ, γ΄, 50-53. (Πρὸς τὸν εὐσεβέστατον βασιλέα Ἰωβιανὸν (ψεύδ.), PG 28, 532A), ΕΟΠ, μϛ΄, 31-33. (Ῥήσεις καὶ ἑρμηνείαι παραβολῶν τοῦ ἁγίου εὐαγγελίου (ψεύδ.), PG 28, 725B), ΕΟΠ, πβ΄, 82. (Περὶ Σαββάτων καὶ περιτομῆς (ψεύδ.), PG 28, 136Α), ΕΟΠ, φϛ΄, 37-70. (Περὶ πίστεως μείζων Λόγος (Ψευδ.) ἔκδ. E. Schwartz, 53), ΕΟΠ, ν΄, 335. (Βίος καὶ Πολιτεία τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Ἀντωνίου, PG 26, 969A), ΠΣΕ, I 25, 11-20. (Κατὰ Ἀρειανῶν, PG 26, 329C-332B), ΠΣΕ, III 114. (Διδασκαλίαι πρὸς Ἀντίοχον Δούκαν (ψεύδ.), PG 28, 621B), ΠΣΕ, III 59. (Περὶ σαρκώσεως τοῦ κυρίου κατὰ Ἀπολλιναρίου (ψεύδ.), PG 26, 1093), ΠΧΔΘ 28, 14. (Ἐπιστολὴ πρὸς Ἐπίκτητον 2, PG 26, 1052C), ΚΙ 97. (Ἐπιστολὴ πρὸς Σεραπίωνα, PG 26, 3, 3), ΚΜΔ 8, 13. (Κατὰ Ἑλλήνων καὶ περὶ τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ Λόγου, PG 25, 2), ΚΙ 115, 8. (Λόγος κατὰ Ἀρειανῶν, PG 26, 10), ΕTΥ 19, 3. (Ἐπιστολὴ περὶ τῶν γενομένων εν τῇ Ἀριμίνῳ τῆς Ἰταλίας καὶ ἐν Σελευκείᾳ τῆς Ἰσαυρίας Συνόδων, PG 26, 681), ΚΙ 128. (Περὶ τῆς ἐνσάρκου ἐπιφανείας τοῦ Θεοῦ λόγου καὶ κατὰ Ἀρειανῶν (ψεύδ.), PG 26, 984), ΛΓΑΘΜ 3, 19.

ΑΘΗΝΑΓΟΡΑΣ ΑΘΗΝΑΙΟΣ (Χριστιανοῦ πρεσβεία περὶ χριστιανῶν, ἔκδ. J. Geffken, 126, 195), ΕΟΠ, δ΄, 9.

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑΣ (Ἐπιστολὴ πρὸς Ἀλέξανδρον ΚΠόλεως, ἔκδ. H. G. Opitz, 21, 8), ΕΟΠ, ϛ΄, 3εξ.

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Ο ΑΦΡΟΔΙΣΙΕΥΣ (Ὑπόμνημα εἰς τὸ μεῖζον Α΄ τῶν μετὰ τὰ Φυσικὰ Ἀριστοτέλους, 806, 20), ΔΙΑΛ. α΄ 12, (Εἰς τὸ πρώτον τῆς Τοπικῆς Ἀριστοτέλους Πραγματείας, 93, 1). ΔΙΑΛ. η΄ 18.

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΛΥΚΟΠΟΛΕΩΣ (Πρὸς τὰς Μανιχαίων δόξας, PG 18, 412), ΚΜΔ, 2.

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΣΑΛΑΜΙΝΟΣ (Ἐγκώμιον εἰς ἅγιον Βαρνάβαν τὸν Ἀπόστολον, ἐν Acta SS Jun. II. Antwerpen 1698, 5), ΛΓΑΘM 5, 21.

ΑΜΒΡΟΣΙΟΣ ΜΕΔΙΟΛΑΝΩΝ (De Incarnationis Dominicae Sacramento, ἔκδ. O. Faller, 7, 90. 122-127), ΚΑΘΛ 3, 116. (Epistula in universam Italiam (ψεύδ.), in M. Aubineau, Anal. Boll. 90 (1972):1-14), ΠΣΕ, ΙΙ 64. (Expositio Fidei, ἔκδ. G. Bardy, Rome 1946, 202, 41-49), ΚΙ 108. (De Fide Recta, [Corpus Script, Eccl. Lat. 78], 1962, II 9, 77), ΚΙ 107. (De Incarnationis Dominicae Sacramento, MPL 16, 817, 49), ΚΙ 106.

ΑΜΜΙΑΝΟΣ ΜΑΡΚΕΛΛΙΝΟΣ (Rerum Gestarum Libri Qui Supersunt, ἔκδ. W. Seyfarth and L. Jacob-Karau et I. Ulmann I. II [BT] Leipzig 1978, 10, 8), AΡΤΕΜ. 43, 3.

ΑΜΜΩΝΙΟΣ (Ἐξήγησις τῶν πέντε φωνῶν 5, 9-27), ΔΙΑΛ. γ΄ 5-12, (Ἀποσπάσματα ὑπομνημάτων εἰς τὸ κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγέλιον, J. Reub, 2: 196), ΕΟΠ, η΄, 81.

ΑΜΦΙΛΟΧΙΟΣ (Ἀποσπάσματα, PG 39, 113AB), ΚΙ 109-111.

ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Ο ΑΝΤΙΟΧΕΙΑΣ (Ἀποσπάσματα, PG 89, ἀπόσ. 1283 B), ΕΟΠ ξ΄, 4. 9-15. (Περὶ τῆς ἁγίας Τριάδος, PG 89, 1331-1334), ΕΟΠ, ιγ΄, 8 εξ. (Λόγος περὶ Σαββάτου, PG 89, 1405), ΠΣΕ, ΙΙ 66.

ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Ο ΑΠΟΚΡΙΣΙΑΡΙΟΣ (Πράξεις Μαξίμου, PG 90, 137B), ΕΟΠ, μδ΄, 2.

ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Ο ΣΙΝΑΪΤΗΣ (Ὁδηγός, PG 89, 52β), ΔΙΑΛ. ε΄ 136-138, (Ἐρωταποκρίσεις, PG 89, 824Β). ΔΙΑΛ. λα΄, 4-9.

ΑΠΟΛΛΙΝΑΡΙΟΣ ΛΑΟΔΙΚΕΙΑΣ (Ἐπιστολὴ πρὸς Διοκαισαρεινεῖς, ἔκδ. Hans Lietzmann, 256, 5), ΕΟΠ, ν΄, 38.( Ἐπιστολὴ πρὸς Διονύσιον, ἔκδ. Hans Lietzmann, 258, 17), ΕΟΠ, ξα΄, 24. (Ἐπιστολὴ πρὸς Ἰωβιανόν, ἔκδ. Hans Lietzmann, 251, 15), ΕΟΠ, ν΄, 60. (Περὶ ἐνσαρκώσεως τοῦ Θεοῦ Λόγου, ἔκδ. Hans Lietzmann, 305, 23), ΕΟΠ, ν΄, 62. (Ἀποσπάσματα εἰς τὸν Ἰεζεκιήλ, ἔκδ. A. Mai, 82b 2-10), ΠΣΕ, III 80.

ΑΠΟΛΛΟΔΩΡΟΣ (Ἐπιτομὴ εἰς Ἕλληνας μυθογράφους, ἔκδ. R. Wagner, τόμ. I, Leipzig 1926, 173-237), ΑΡΤΕΜ 45, 13.

ΑΡΑΤΟΣ (Φαινόμενα, ἔκδ. Sternbilder und Wetterzeichen. Griechisch und deutsch ἔκδ. M. Erren, Munchen 1971), ΕΑΑΝ, 16, 10.

ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΑΠΟΛΟΓΙΑ (Ἀπολογία, ἔκδ. C. Vona, 1950: 1, 1, 1), Βαρλαάμ καὶ Ἰωάσαφ, σ. 396, 10 ἕξ).

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ (Περὶ Ἑρμηνείας) 16a 19-25). ΔΙΑΛ. ε΄ 2-23 (Τοπικῶν Α΄ 103b). ΔΙΑΛ. η΄ 16, (Κατηγορίαι, 2b, 19). ΔΙΑΛ. θ΄ 21. (Φυσικά, 192β 21), ΔΙΑΛ. μα΄, 2. (Τῶν μετὰ τὰ φυσικά Α΄, 1022β 1-14). ΔΙΑΛ. νβ΄, 22. (Φυσικὴ Ἀκρόασις Α΄, ἔκδ. Bekker, 212b 4), ΕΟΠ, ιγ΄, 8, (Ἠθικῶν Νικομαχειῶν, ἔκδ. Bekker, A 7), ΚΑΘΛ, 1, 25. (Φυσικὴ Ἀκρόασις Α΄, ἔκδ. Bekker, θ 8), ΠΣΕ, III 24, 25- 28. (Τῶν περὶ τὰ ζῶα ἱστοριῶν, ἔκδ. I. Bekker I. Berlin 1831, 486), ΛΥΙΧ 5, 10-12. (Ῥητορικά, ἔκδ. I. Bekker I. Berlin 1831, 36), ΕΑΑΝ, 2, 4-10. (Τοπικῶν Α΄, ἔκδ. I. Bekker I. Berlin 1831, 7), ΕΑΑΝ, 9, 11. (Περὶ Ψυχῆς Α΄, ἔκδ. I. Bekker, 3, 9), ΠΧΔΘ 15, 8.

ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ (Ἱππεῖς, 1), ΚΙ 1, 11.

ΑΡΚΑΔΙΟΣ (Βίος τοῦ ἁγίου Συμεῶνος τοῦ θαυματουργοῦ. Ἐξήγησις Ἀρκαδίου, ἀρχιεπισκόπου Κύπρου), ἔκδ. P. van den Ven. I. II [Sub. Hag. 32, 1. 2.]), ΠΣΕ, III 92.

ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Ο ΜΕΓΑΣ (Ὁμιλία εἰς τὴν ἁγίαν τοῦ Χριστοῦ γέννησιν (ἀμφιβ.), PG 31, 1457), ΛΑΧΓ 4, 5. (Ὁμιλία εἰς τοὺς ἁγίους τεσσαράκοντα μάρτυρας: PG 31, 508), ΕΑΒ, 3, 13-16. (Περὶ Βαπτίσματος (ἀμφιβ.), PG 31, 1532), ΕΟΠ, πδ΄, 715. (Ὁμιλία εἰς τὴν ἁγίαν τοῦ Χριστοῦ γέννησιν (ἀμφιβ.), PG 31, 1469C), ΕΟΠ, κα΄, 142-147. (Ἐπιστολὴ 38, ἔκδ. Y. Courtonne, I 81), ΕΟΠ, μθ΄, 21-28. (Ἐπιστολὴ 236, PG 32, 884B), ΕΟΠ, ιγ΄, 88. (Κατὰ Εὐνομίου, PG 29, 680D-681C), ΕΟΠ, η΄, 118. (Ὁμιλίαι θ΄ εἰς τὴν Ἑξαήμερον, PG 29, 17C), ΕΟΠ, λϛ΄, 95. (Ἑρμηνεία εἰς τὸν προφήτην Ἠσαΐαν (ἀμφιβ.) PG 30, 428A-429B), ΕΟΠ, πϛ΄, 126-130. (Λόγος περὶ Παραδείσου, (ἀμφιβ.), PG 30, 65Β), ΕΟΠ, κδ΄, 49-53. (Περὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, PG 32,128-131), ΕΟΠ, οε΄, 2-9. (Λειτουργία τοῦ Ἁγίου Βασιλείου, 329, 24, ἔκδ. F. E. Brightman, ), ΕΟΠ, πϛ΄, 164. (Ἐπιστολαί, PG 32, 220, Ἐπισ. 38, 3), ΚΙ 5, 3-7. (Κατὰ Εὐνομίου: MP 29, 497), ΚΙ 94. (Ὁμιλία εἰς τὴν ἁγίαν τοῦ Χριστοῦ γέννησιν, PG 31, 1467), ΠΧΔΘ 38, 15-17. (Περὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, PG 32, 406), ΕTΥ 20, 3. (Τοῦ Ἁγίου Βασιλείου πρὸς τὸν ἅγιον Φλαβιανὸν περὶ τῆς Σαμαρείτιδος), ΠΣΕ, ΙΙΙ 118. (Ἑρμηνεία εἰς τὸν προφήτην Ἠσαΐαν (ἀμφιβ.) PG 30, 13, 589A), ΠΣΕ, ΙΙΙ 58. (Ὁμιλία 17, PG 31, 489A), ΠΣΕ, I 34. (Ὁμιλία 18 εἰς Γόρδιον τὸν μάρτυρα, PG 31, 492A), ΠΣΕ, I 37. (Ὁμιλία εἰς τοὺς Ψαλμούς, PG 29, 212B), ΠΣΕ, I 47, 14-17. (Ὁμιλία ῥηθεῖσα ἐν Λακιζοῖς (ψεύδ.), PG 31, 1437), ΠΣΕ, I 48. (Περὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, PG 32, 406, 19), ΠΣΕ, I 21, 41-43.

ΒΙΟΣ ΑΓΙΑΣ ΕΥΠΡΑΞΙΑΣ (Ἐκ τοῦ βίου τῆς Ἁγίας Εὐπραξίας), ΠΣΕ, ΙΙΙ 136.

ΒΙΟΣ ΔΑΝΙΗΛ (Ἐκ τοῦ βίου τοῦ ἀββᾶ Δανιὴλ περὶ Εὐλογίου τοῦ λατόμου), ΠΣΕ, ΙΙΙ 134.

ΓΑΛΗΝΟΣ (Περὶ δόξας Ἱπποκράτους καὶ Πλάτωνος, ἔκδ. P. De Lacy, VI 1, 506s), ΕΟΠ, λϛ΄, 14-20.

ΓΕΡΜΑΝΟΣ Α΄ ΚΠΟΛΕΩΣ (Περὶ αἱρέσεων καὶ συνόδων, PG 98, 40), ΠΣΕ, ΙΙ 4.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΡΕΣΒΥΤΕΡΟΣ (Κεφάλαια πρὸς Ἐπιφάνιον περὶ αἱρέσεων), M. Richard, REB. 28 (1970) 239-269), ΠΑ, 66, 1-3.

ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΘΑΥΜΑΤΟΥΡΓΟΣ (Σύμβολον, ACO 3, 4. 8), ΕΟΠ, ιγ΄, 75.

ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΘΕΟΛΟΓΟΣ (Ἔπη: PG 37, 397), ΠΣΕ, ΙΙΙ 109. (Λόγοι: PG 35, 396-36, 664), ΠΣΕ, ΙΙΙ 74. (Θεολογικοὶ Λόγοι, PG 36, 12), ΠΣΕ, ΙΙ 5, 13. (Ἐπιστολὴ 101: PG 37, 178), ΛΓΑΘΜ 4, 24. (Ἔπη: PG 37, 397), ΚΙ 105. (Ἐπιστολὴ 101: PG 37, 176), ΚΙ 3, 9. (Ἔπος 10, 57, PG 37, 469A), ΕΟΠ, ξβ΄, 21-23. (Ἐπιστολὴ 101, PG 37, 181C), ΕΟΠ, ιδ΄, 11-14. (Λόγοι: PG 35, 396), (Σημασία εἰς τὸν Ἰεζεκιήλ, (ψεύδ.), PG 36, 668), ΕΟΠ, φθ΄, 5. (Λόγος 39, PG 36, 336A-337A), ΔΙΑΛ. προοίμ. 47.

ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΝΥΣΣΗΣ (Περὶ Ψυχῆς καὶ Ἀναστάσεως, PG 46, 28B), ΕΟΠ, κϛ΄, 84. (Εἰς τὴν ἡμέραν τῶν Φῶτων, PG 46, 585AB), ΕΟΠ, πβ΄, 18. (Ἐπιστολὴ 3: 25, 22- 26, 1, ἔκδ. W. Jaeger), ΕΟΠ, π΄, 23-25. (Κατὰ Εὐνομίου, ἔκδ. W. Jaeger, 1109, 3), ΕΟΠ, η΄, 291. (Περὶ κατασκευῆς ἀνθρώπου εἰς κεφάλαια λ΄, PG 44, 132D), ΕΟΠ, κε΄, 2-5. (Εἰς τὸ Γέννησιν τοῦ Χριστοῦ, PG 46, 1137D–1140A), ΕΟΠ, πζ΄,45-59. (Λόγος Κατηχητικός, PG 45, 12B-13D), ΕΟΠ, ε΄, 18-21. (Λόγος 3 εἰς τὴν Προσευχήν, PG 44, 1160A), ΕΟΠ, νθ΄, 20. (Λόγος 1 εἰς τὴν Γένεσιν (ψεύδ.), PG 44, 275), ΕΟΠ, κϛ΄, 17. (Περὶ τοῦ μὴ εἶναι τρεῖς θεοὺς πρὸς Ἀβλάβιον, 35-37, ἔκδ. W. Jaeger), ΕΟΠ, η΄, 248. (Εἰς τὸν βίον τοῦ ἁγίου Γρηγορίου Νεοκαισαρείας τοῦ Θαυματουργοῦ, PG 46, 913A), ΕΟΠ, ζ΄, 26. (Λόγος περὶ θεότητος Υἱοῦ καὶ Πνεύματος, PG 46, 553), ΠΣΕ, Ι 52. (Περὶ κατασκευῆς ἀνθρώπου: PG 44, 125), ΠΣΕ, Ι 50. (Λόγος Κατηχητικός, PG 45, 9), ΠΣΕ, ΙΙ 7, 21-29. (Ἐγκώμιον εἰς τὸν μέγαν μάρτυρα Θεόδωρον, PG 46, 736), ΠΣΕ, ΙΙΙ 23. (Περὶ κατασκευῆς ἀνθρώπου: PG 44, 124), ΔΣΧ, 9, 5. (Εἰς τὸ Ἅγιον Πάσχα: PG 46, 600), ΔΣΧ 26, 19. (Κατὰ Ἀπολλιναρίου, PG 45, 1124) ΚΙ 113. (Λόγος εἰς τοὺς Μακαρισμούς: PG 44, 1193), ΠΧΔΘ 35, 34. (Πρὸς Φίλιππον μονάζοντα ἐπιστολή, G. Mercati Rome 1938), ΚΙ 112. (Κατὰ Εὐνομίου, PG 46, 244), ΕTΥ 24, 3-5. (Πρὸς Ξενόδωρον Γραμματικὸς Λόγος, OCA. 117 (1938) 14s), ΠΧΔΘ 28, 13. (Εἰς τὸν βίον τοῦ ἁγίου Γρηγορίου Νεοκαισαρείας τοῦ Θαυματουργοῦ, PG 46, 912D), ΔΙΑΛ. α΄ 20.

ΔΑΥΙΔ Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ (Προλεγόμενα σὺν Θεῷ τῆς Πορφυρίου εἰσαγωγῆς ἀπὸ φωνῆς Δαβὶδ τοῦ θεοφιλεστάτου καὶ θεοφρόνος φιλοσόφου, 31, 8-19). ΔΙΑΛ. γ΄ 5-12.

ΔΕΞΙΠΠΟΣ (Δεξίππου Φιλοσόφου Πλατωνικοῦ τῶν εἰς τὰς Ἀριστοτέλους κατηγορίας ἀποριῶν τε καὶ λύσεων, 9, 15-18). ΔΙΑΛ. λβ΄, 2-16.

ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ (Ὀλυνθιακά: Λόγος 2: 10, ἔκδ. H. Butcher, τόμ. I, 1961), ΚΑΘΛ 1 5, 8.

ΔΙΔΥΜΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΥΣ Ο ΤΥΦΛΟΣ (Περὶ τῆς ἁγίας Τριάδος βιβλία τρία, PG 39. 709), ΕΤΥ 21, 3. (Κατὰ Μανιχαίων: PG 39, 1086), ΚΜΔ 64, 7.

ΔΙΟΓΕΝΗΣ ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΣ (Ἀποσπάσματα, ἐν Die Fragmente der Vorsokratiker II 51-69), ΑΡΤΕΜ 47, 17.

ΔΙΟΓΕΝΗΣ ΛΑΕΡΤΙΟΣ (Βίοι Φιλοσόφων, ἔκδ. H. Long, Oxford, 1964, ΙΙ 12), A 47, 21.

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΑΡΕΟΠΑΓΙΤΗΣ (Περὶ τῆς Οὐρανίας Ἱεραρχίας, ἔκδ. R. Roque. G. Heil, M. de Gandillac, 73.), ΕΟΠ, ια΄, 2-6. (Περὶ θειῶν ὀνομάτων, PG 3, 588A-593D), ΕΟΠ, β΄, 2-6. (Ἐπισολὴ 4, PG 3, 1072B), ΕΟΠ, νθ΄, 188-192. (Περὶ τῆς Οὐρανίας Ἱεραρχίας, ἔκδ. R. Roques, 2), ΚΑΘΛ 1, 11. (Περὶ θειῶν ὀνομάτων: PG 3, 585), ΠΣΕ, I 30. (Περὶ τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἱεραρχίας: PG 3, 369), ΠΣΕ, I 32. (Ἐπισολαὶ 1-10: PG 3, 1065), ΠΣΕ, I 28, (Περὶ τῆς Οὐρανίας Ἱεραρχίας, ἔκδ. R. Roques, 7, 1), ΕΑΑΝ, 1, 2. (Περὶ θειῶν ὀνομάτων: PG 3, 585), ΕTΥ 8, 28. (Περὶ τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἱεραρχίας: PG 3, 369), ΛΨ 10, 8. (Περὶ θειῶν ὀνομάτων, PG 3, 588), ΚMΔ 64, 4-9. (Ἐπισολὴ 4, PG 3, 1072), ΠΧΔΘ 42, 30.

DOCTRINA PATRUM, (Λόγοι ἁγίων πατέρων περὶ ἐνανθρωπήσεως τοῦ Λόγου, ἔκδ. F. Diekamp, 45, I), ΠΣΕ, III 61.

DOXOGRAPHI GRAECI, ἔκδ. H. Diels, 587f), ΠΑ 5-8.

ΕΙΡΗΝΑΙΟΣ ΛΟΥΓΔΟΥΝΟΥ (Ἐλέγχου καὶ ἀνατροπῆς τῆς ψευδωνύμου γνώσεως βιβλία πέντε δηλ. (Κατὰ Αἱρέσεων), ἔκδ. A. Rousseau and F. Sagnard, 153, 308-324), ΕΟΠ, φθ΄, 2-25.

ΕΠΙΦΑΝΙΟΣ ΚΥΠΡΟΥ (Ἀγκυρωτός, PG 43, 60), ΕΟΠ, οϛ΄, 4-12. (Πανάριος, ἔκδ. K. Holl, 1, 377-379), ΕΟΠ, φϛ΄, 35-42. (Περὶ μέτρων καὶ σταθμῶν, PG 43, 244Α), ΕΟΠ, φ΄, 46-77. (Ἀγκυρωτός, PG 43, 17), ΕTΥ 25, 3-12. (Πανάριος, PG 41, 173-142), ΠΑ 1,-80.

ΕΡΜΕΙΑΣ Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ (Διασυρμὸς τῶν ἔξω φιλοσόφων, 656, 16), ΔΙΑΛ. α΄ 3.

ΕΡΜΗΤΙΚΑ (Ἑρμητικά, ἔκδ. W. Scott. Oxford 1936, 4, 237), ΑΡΤΕΜ 26, 12-27, 12.

ΕΥΛΟΓΙΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑΣ (Περὶ τῶν δύο φύσεων τοῦ Κυρίου, PG 86, 2937C-2940C), ΕΟΠ, μζ΄, 39-74. (Δογματικὰ Ἀποσπάσματα, PG 86, 2944D- 2945D), ΕΟΠ, ν΄, 17-37. (Ἀποσπάσματα ἐκ λόγων περὶ Τριάδος καὶ τῆς θείας οἰκονομίας, PG 86, 3725), ΕΟΠ, νη΄, 100-103. (Λόγος εἰς τὰ Βαΐα), ΛΨ 13, 1-9.

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ (Ὀρέστης, ἔκδ. G. Murray, τόμ. I-III, Oxford 1913, 1-3), AΡΤΕΜ 62, 7-9. (Μήδεια, 410), ΚΑΘΛ 2 14, 33. (Βάκχαι, 201.), AΡΤΕΜ 47, 28-31.

ΕΥΣΕΒΙΟΣ ΚΑΙΣΑΡΕΙΑΣ (Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία, ἔκδ. G. Bardy, I, 13: 2-21), ΕΟΠ, πθ΄, 51-56. (Ὀνομαστικόν, ἔκδ. E. Klostermann, Leipzig 1904), ΛΜΚ 6, 1. (Σύγγραμμα περὶ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν εὐαγγελικῆς ἀποδείξεως, PG 22, 13), ΠΣΕ, ΙΙΙ 67. (Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία, PG 22, 1261Β), ΕΔΣ 5-13. (Κεφάλαια τοῦ κατὰ Θεὸν βίου τοῦ μακαρίου Κωνσταντίνου Βασιλέως, PG 20, 905), ΠΣΕ, III 98.

ΕΥΣΤΑΘΙΟΣ ΑΝΤΙΟΧΕΙΑΣ (Εἰς τὴν Ἑξαήμερον ὑπόμνημα (ψεύδ.), PG 18, 772A-773A), ΕΟΠ, πζ΄, 17-53.

ΕΦΡΑΙΜ Ο ΣΥΡΟΣ (Πρὸς Ὑπάτιον, ἔκδ. W. Mitchell, Oxford 1912, 1, 25), ΚMΔ 2, 16-24.

ΖΑΧΑΡΙΑΣ ΜΥΤΙΛΗΝΑΙΟΣ (Κατὰ Μανιχαίων, ἔκδ. J. B. Pitra, 67, 5), ΚMΔ 2, 2. 7.

ΖΗΝΟΒΙΟΣ (Ἐπιτομὴ ἐκ τῶν Ταρραίου καὶ Διδύμου παροιμιῶν συντεθεῖσα κατὰ στοιχεῖον, ἐν Paroemiogr. I, 61), ΑΡΤΕΜ 1, 17.

ΗΓΕΜΟΝΙΟΣ (Πράξεις Ἀχιλλέως [GCS 16] 1906), ΚΜΔ 61, 17. 2.

ΗΛΙΑΣ Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ (Προλεγόμενα σὺν Θεῷ τῆς φιλοσοφίας (Εἰς τὴν Πορφυρίου εἰσαγωγήν, 35, 14-36) ΔΙΑΛ. ε΄ 2-98. (Ἐξήγησις σὺν Θεῷ τῶν δέκα κατηγοριῶν τῆς φιλοσοφίας ἀπὸ φωνῆς Ἠλιοῦ (Δαβίδ) τοῦ θεοφιλεστάτου καὶ θεοφρόνος φιλοσόφου, 109, 31-110). ΔΙΑΛ. γ΄ 50-57. (Εἰς τὴν Πορφυρίου εἰσαγωγὴν καὶ Ἀριστοτέλους κατηγορίας ὑπομνήματα, ἔκδ. A. Busse, 12, 22-13, 4), ΔΙΑΛ. γ΄ 5-12. ΠΧΔΘ 18, 12. (Εἰς τὴν Πορφυρίου εἰσαγωγὴν καὶ Ἀριστοτέλους κατηγορίας ὑπομνήματα, ἔκδ. A. Busse, 84. 86), ΕΟΠ, λζ΄, 18-25.

ΗΡΑΚΛΙΑΝΟΣ ΧΑΛΚΙΔΕΥΣ (Ἀποσπάσματα, ἔκδ. F. Diekamp, 207, 19-208, 11), ΕΟΠ, ξ΄, 45-50.

ΗΣΙΟΔΟΣ (Ἔργα καὶ Ἡμέραι, ἔκδ. F. Solmsen, Oxford 1970, 289), ΕΑΙΧ 9, 3.

ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΑΝΤΙΟΧΕΙΑΣ (Πρὸς Αὐτόλυκον, ἔκδ. G. Bardy et J. Sender, 2, 24 : 158, 2), ΕΟΠ, κε΄, 7.

ΘΕΟΔΩΡΗΤΟΣ ΚΥΡΟΥ (Ἐρανιστής, PG 83, 157D), ΕΟΠ, π΄, 23. (Ἑρμηνεία τῆς προφητείας τοῦ θείου Ἰεζεκιήλ, PG 81, 901C), ΕΟΠ, ια΄, 22. (Θεόφιλος Ἱστορία, PG 82, 1284), ΠΣΕ, ΙΙΙ 96. (Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία, ἔκδ. L. Parmentier, III 18, 1), AΡΤΕΜ 4, 4. (Αἱρετικῆς κακομυθίας ἐπιτομή, PG 83, 336-556), ΚMΔ 2, 1-22. (Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία, IV 11, 1-8), ΠΑ 80, 103-153.

ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ (Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία, Ἀποσπάσματα PG 86, 11), ΠΣΕ, III 130.

ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΡΑΪΘΟΥ (Προπαρασκευή τις καὶ γυμνασία τῷ βουλομένῳ μαθεῖν τίς ὁ τρόπος τῆς θείας ἐνανθρωπήσεως, 201, 13-16), ΔΙΑΛ. δ΄ 62-64.

ΙΑΚΩΒΟΣ ΑΔΕΛΦΟΘΕΟΣ (Λειτουργία Ἰακώβου Ἀδελφοθεοῦ, ἔκδ. B. Ch. Mercier, PO 26, (1950), 202, 9-24), ΕΟΠ, πϛ΄, 51-59.

ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ (Κεφάλαια τοῦ πρώτου λόγου περὶ τοῦ Πυθαγορικοῦ βίου, ἔκδ. L. Deubner, 28 (150) ), AΡΤΕΜ 29.

ΙΕΡΩΝΥΜΟΣ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ (Ἐρώτησις, διὰ τί προσκυνοῦμεν τὸν Σταυρόν, PG 40, 865), ΠΣΕ, ΙΙΙ 125.

ΙΣΙΔΩΡΟΣ Ο ΔΙΑΚΟΝΟΣ (Ἐκ τῆς Χρονογραφίας Ἰσιδώρου διακόνου), ΠΣΕ, ΙΙΙ 124.

ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΩΡ (Ἐπιστολὴ περὶ Θεοδώρου τοῦ Μομψουεστίας, ἔκδ. E. Schwartz, 57, 10), ΕΟΠ, νξ΄, 11. (Κατὰ Μονοφυσιτῶν, 29, 41), ΕΟΠ, μζ΄, 62. (Κατὰ Ὠριγένους, ACO 3, σσ. 191, 15-203, 10), ΕΟΠ, οθ΄, 4.

ΙΟΥΣΤΙΝΟΣ ΜΑΡΤΥΣ (Ἀπολογία, ἔκδ. G. Kruger, 18: 6, 5), ΕΟΠ, ιε΄, 35.

ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ (Περὶ κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου, ἐν Apocalypses Apocryphae, ἔκδ. K. v. Tischendorf 1866, 110, 5-12), ΚΑΘΛ 2 13.

ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΛΑΛΑΣ (Χρονογραφία, PG 97, 65), ΠΣΕ, ΙΙΙ 68.

ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΟΣΧΟΣ (Λειμωνάριον, PG 87, 2852), ΠΣΕ, Ι 64.

ΙΩΑΝΝΗΣ ΦΙΛΟΠΟΝΟΣ (Εἰς τὴν περὶ ψυχῆς Ἀριστοτέλους 341, 22), ΔΙΑΛ. α΄ 4. (Εἰς τὸ πρώτον τῶν προτέρων ἀναλυτικῶν σχολικαὶ ἀποσημειώσεις, 6, 19-24), ΔΙΑΛ. γ΄ 50-57. (Εἰς τὴν Πορφυρίου εἰσαγωγήν, 220, 37-221, 18), ΔΙΑΛ. γ΄ 5-12, (Σχόλια εἰς τὰς Κατηγορίας, 67, 29-31). ΔΙΑΛ. ε΄ 103-106. (Εἰς τὸ πρώτον τῶν ὑστέρων ἀναλυτικῶν σχολικαὶ ἀποσημειώσεις), 377, 19. ΔΙΑΛ. η΄ 15. (Εἰς τὰ Φυσικά, 547, 7), ΔΙΑΛ. ι΄ 34.

ΙΩΑΝΝΗΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ (Εἰς τὴν Χαναναίαν καὶ εἰς τὸν Φαραώ, (ψεύδ.), PG 59, 660), ΕΟΠ, μδ΄, 2. (Ἐπιστολὴ πρὸς Καισάριον (ψεύδ.), PG 64, 497A), ΕΟΠ, οϛ΄, 10-13. (Ὁμιλίαι εἰς τὰς Πράξεις τῶν Ἀποστόλων, PG 60, 13). (Ὁμιλίαι εἰς τὴν Γένεσιν, PG 53, 78), ΕΟΠ, κϛ΄, 17. (Ὁμιλίαι εἰς τὸ κατὰ Ματθαῖον εὐαγγέλιον (26, 39) = Ὁμιλίαι εἰς τὸ, «Πάτερ, εἰ δυνατόν ἐστι, PG 51, 39), ΕΟΠ, ξη΄, 21. (Ὁμιλίαι εἰς τὴν Γέννησιν τοῦ Κυρίου, PG 61, 763), ΚΙ 1, 1-2, 3. (Λόγος εἰς Πέτρον τὸν ἀπόστολον καὶ Ἠλίαν τὸν προφήτην, (ψεύδ.), PG 50, 725), ΔΣΧ 33, 10. (Ἐπιστολὴ πρὸς Καισάριον (ψεύδ.), PG 64, 496), ΚΙ 129. (Ὁμιλίαι εἰς τὴν πρὸς Ῥωμαίους ἐπιστολήν: PG 60, 391), ΠΧΔΘ 28, 86. (Εἰς τὴν Κυριακὴν τῶν Βαΐων I (ψεύδ.), PG 69, 703), ΕTΥ 11, 1. (Περὶ τῆς προδοσίας τοῦ Ἰοῦδα, PG 49, 379), ΠΣΕ, II, 63. (Ἑρμηνεία εἰς τὸν Δ΄ Ψαλμόν 3, PG 55, 35), ΠΣΕ, III 60. (Ὑπόμνημα εἰς τὸν μακάριον Ἰώβ, PG 64, 504), ΠΣΕ, III 75. (Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Κολοσσαεῖς ἐπιστολήν, PG 62, 318), ΠΣΕ, III 65. (Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Τιμόθεον Α΄ ἐπιστολήν, PG 62, 565), ΠΣΕ, III 110. (Ἑρμηνεία εἰς τὴν πρὸς Ἑβραίους ἐπιστολήν, PG 63, 131), ΠΣΕ, III 66. (Εἰς τὸ ῥητὸν τὸ λέγον, «Ἐν ποίᾳ ἐξουσίᾳ ταῦτα ποιεῖς» (ψεύδ.), PG 56, 407), ΠΣΕ, III 105. (Ὁμιλία εἰς τοὺς ἁγίους Μακκαβαίους, PG 50, ἀπόσ. 627), ΠΣΕ, III 120. (Ὁμιλία ἐγκωμιαστικὴ εἰς τὸν Μελέτιον Ἀντιοχείας, PG 50, 515) ΠΣΕ, II 62. (Τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου ἐκ τοῦ λόγου τοῦ ἐπιγνῶναι ὅτι ἐν μέσῳ παγίδων διαβαίνεις), ΠΣΕ, III 93. (Τοῦ Χρυσοστόμου ἐκ τοῦ εἰς τὸν ἅγιον Φλαβιανὸν Ἀντιοχείας), ΠΣΕ, III 102. (Εἰς τοὺς ἀνδριάντας ὁμιλίαι κα΄ ἐν Ἀντιοχείᾳ λεχθεῖσαι 1-21, PG 49, 15, 154), ΠΣΕ, III 94. (Λόγος εἰς τὴν γέννησιν τοῦ Κυρίου, ἔκδ. Σ. Εὐστρατιάδου, Νέος Ποιμὴν 3 (1921):23-42, 25, 3), ΔΙΑΛ. α΄ 20.

ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΑΠΟΣΤΟΛΩΝ (Κανόνες τῶν ἁγίων ἀποστόλων, ἔκδ. F. Funk. 64: 582- 584), ΕΟΠ, φϛ΄, 27. (Διαταγαὶ τῶν ἁγίων ἀποστόλων, ἔκδ. F. X. Funk. Paderborn 1905), ΛΞΣ 6, 11-13.

ΚΥΡΙΛΛΟΣ Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑΣ (Ἀπολογητικὸς ὑπέρ τῶν δώδεκα κεφαλαίων πρὸς τοὺς τῆς Ἀνατολῆς ἐπισκόπους), ACO 42-45), ΕΟΠ, φι΄, 129-134. (Κατὰ Θεοδωρήτου ACO, 115, 135), ΕΟΠ, νε΄, 41. (Λόγος προσφωνητικὸς ταῖς εὐσεβεστάταις βασιλίσσαις Ἀρκαδίᾳ καὶ Μαρίνᾳ, ACO 65, 27), ΕΟΠ, ν΄, 61. (Ἐκ τοῦ λόγου ὅτι εἷς ὁ Χριστός, ἔκδ. G. M. de Durand, 450, 10), ΕΟΠ, νε΄, 23. (Περὶ ἁγίας τε καὶ ὁμοουσίου Τριάδος διάλογοι, PG 75, 789 C), ΕΟΠ, η΄, 291. (Ἑρμηνεία ἤτοι ὑπόμνημα εἰς τὸ κατὰ Ἰωάννην εὐαγγέλιον, PG 73, 484B), ΕΟΠ, οϛ΄, 10-13. (Κατὰ τῶν Νεστορίου δυσφημιῶν, PG 76, 20, 36-40), ΕΟΠ, νϛ΄, 12. (Ἐπιστολὴ πρὸς τὸν αὐτοκράτορα Θεοδόσιον, ACO I 1, 1, σ. 60, 12-20), ΕΟΠ, οα΄, 9-13. (Ἡ Βίβλος τῶν θησαυρῶν περὶ τῆς ἁγίας καὶ ὁμοουσίου Τριάδος, PG 75, 24B-25B), ΕΟΠ, η΄, 1335. (Περὶ ἁγίας τε καὶ ὁμοουσίου Τριάδος (ψεύδ.), PG 77, 1120A-1121A), ΕΟΠ, α΄ 7-22. (Ἑρμηνεία ἤτοι ὑπόμνημα εἰς τὸ κατὰ Ἰωάννην εὐαγγέλιον, ἔκδ. Ph. E. Pusey I-III. Oxford 1868, 1, 8), ΛΨ 13, 8. (Περὶ τῆς ἐν πνεύματι καὶ ἀληθείᾳ προσκυνήσεως καὶ λατρείας: PG 68, 133), ΕΤΥ 13, 3-9. (Περὶ ἁγίας τε καὶ ὁμοουσίου Τριάδος: PG 76, 667). (Γλαφυρῶν εἰς Γένεσιν I-VII, PG 69, 13), ΠΣΕ, ΙΙΙ 63. (Ἐπιστολὴ πρὸς τὸν αὐτοκράτορα Θεοδόσιον,: ACO I 1, 1, σ. 42. (=PG 6, 1133), ΠΣΕ, III 61. (Ἡ Βίβλος τῶν θησαυρῶν περὶ τῆς ἁγίας καὶ ὁμοουσίου Τριάδος: PG 75, 9), ΠΣΕ, III 62.

ΚΥΡΙΛΛΟΣ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ (Κατηχήσεις φωτιζομένων, ἔκδ. W. Reischl and J. Rupp, 3: I 124), ΕΟΠ, φ΄, 2. (Μυσταγωγία πρὸς νεοφωτίστους, ἔκδ. A. Piedagnel et P. Paris, 1175), ΕΟΠ, πε΄, 124-126. (Κατηχήσεις φωτιζομένων, 1-18, ἔκδ. G. Reischi), ΠΣΕ, ΙΙΙ 117.

ΚΛΗΜΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΥΣ (Στρωματεῖς Β΄, ἔκδ. Stählin, 109, 13), ΕΟΠ, φ΄, 415. (Ἀποσπάσματα, PG 9, 740, ἀπόσ. 40), ΠΧΔΘ 28, 3. (Στρωματεῖς Β΄, 109, PG 8, 686), J 2, 25. (Παιδαγωγός, ἔκδ. O Stahlin, 87), M 4, 7. (Στρωματεῖς, VII 11, ἔκδ. O. Stählin), ΠΣΕ, III 112.

ΚΛΗΜΗΣ ΡΩΜΗΣ (Ἐπιστολὴ Α΄ πρὸς Κορινθίους, ἔκδ. Funk-Bihlmeyer, 50, 16), ΕΟΠ, γ΄, 39.

ΛΕΟΝΤΙΟΣ ΒΥΖΑΝΤΙΟΣ (Εἰς πράξεις δέκα, PG 86, 1193Α). ΔΙΑΛ. ι΄ 9. (Κατὰ Νεστοριανῶν καὶ Εὐτυχιανιστῶν, PG 86, 1277δ). ΔΙΑΛ. δ΄ 16-18. (Ἐπίλυσις τῶν ὑπὸ Σευήρου προβεβλημένων συλλογισμῶν, PG 86, 1920Α- 1921Α), J 50. (de sectis pg 86, 1193), ΔΙΑΛ. λα΄ 16-22.

ΛΕΟΝΤΙΟΣ Ο ΝΕΑΠΟΛΕΩΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ (Λόγοι 1-3, PG 93, 1565), ΠΣΕ, Ι 16.

ΛΕΩΝ A΄ ΠΑΠΑΣ Ο ΜΕΓΑΣ (Ἐπιστολαὶ 28: ACO II, P. 14, 29s ), ΕΟΠ, μζ΄, 74. (Ἐπιστολὴ 28: ACO II 1, 1 p. 10 (=MPL 64, 755), ΠΧΔΘ 42, 17.

LIBER GRADUUM, ἔκδ. M. Kmosko [Pat. Syriaca 1, 3, CXXVIs), ΠΑ 98.

ΛΟΥΚΙΑΝΟΣ (Νεκροὶ διάλογοι, Jacobitz, 136, 3), ΕΑΑΝ, 20, 8.

ΜΑΚΑΡΙΟΣ ΑΙΓΥΠΤΙΟΣ (Ὁμιλίαι 1-50, ἔκδ. H. Dorries), (Λόγοι 2-64, ἔκδ. Heinz Berthold).

ΜΑΚΑΡΙΟΣ ΜΑΓΝΗΣ (Ἀκριτικὸς λόγος πρὸς τοὺς Ἕλληνας, ἔκδ. G. Schalkhausser, 88, 7), ΕΟΠ, πϛ΄, 114.

ΜΑΞΙΜΟΣ Ο ΟΜΟΛΟΓΗΤΗΣ (Ἀποριῶν βίβλος, PG 91, 1088), ΕΟΠ, πη΄, 15. (Περὶ ψυχῆς, PG 91, 353-361), ΕΟΠ, κϛ΄, 44-52. (Ἑκατοντάς, PG 90, 1097), ΕΟΠ, φϛ΄, 20. (Πρόλογος πρὸς Ἐλπίδιον, ἔκδ. A. Ceresa-Gastaldo, I 100: 88), ΕΟΠ, θ΄, 8. (Μυσταγωγία, PG 91, 685C), ΕΟΠ, κϛ΄, 26. (Ἐγχειρίδια θεολογικὰ καὶ πολεμικά, PG 91, 12), ΕΟΠ, λϛ΄, 51-56. (Διάλογος μετὰ Πύῤῥου, PG 91, 289), ΕΟΠ, νη΄, 43-51. (Πρὸς Θαλάσσιον, PG 90, 258C), ΕΟΠ, κε΄, 67-71. (Σχόλια εἰς τὸ Περὶ θείων ὀνομάτων, PG 4, 189D 9), ΕΟΠ, ιγ΄, 8. (Σχόλια εἰς τὰς ἐπιστολὰς τοῦ ἁγίου Διονυσίου Ἀρεοπαγίτου, PG 4, 533C), ΕΟΠ, ιδ΄, 11-14. (Πρόλογος πρὸς Ἐλπίδιον, PG 90, 960), ΕΑΑΝ, 4, 12.

ΜΑΝΗΣ (Buch der Giganten, A. Adam, 11-14), ΚΜΔ 2, 1-23.

ΜΕΘΟΔΙΟΣ ΟΛΥΜΠΟΥ (Περὶ Ἀναστάσεως, PG 18, 283, 15), ΕΟΠ, πβ΄, 29. (Λόγος εἰς τὸν Συμεῶνα καὶ εἰς τὴν Ἄννην, (Ψευδ PG 18, 348), J 93. (Περὶ Ἀναστάσεως, PG 18, 265), ΠΣΕ, ΙΙΙ 138.

ΝΕΜΕΣΙΟΣ ΕΜΕΣΗΣ (Περὶ φύσεως ἀνθρώπου, PG 40, 625C), ΕΟΠ, δ΄, 15.

ΝΕΣΤΟΡΙΟΣ ΚΠΟΛΕΩΣ (Ἐπιστολὴ πρὸς Κύριλλον 2: 31, 3,) ΕΟΠ, νϛ΄, 47.

ΝΙΚΗΤΑΣ ΑΓΚΥΡΑΝΟΣ (Περὶ Ἐκλογῶν, ἔκδ. J. Darrouzes, 248, 19-22), ΠΣΕ, II 12.

ΟΛΥΜΠΙΟΔΩΡΟΣ (Σχόλια εἰς τὰς Ἀριστοτέλους Κατηγορίας, 108, 12). ΔΙΑΛ. ζ΄ 2-21.

ΟΜΗΡΟΣ (Ἰλιάς Α΄, 62), ΕΑΑΝ, 2, 1.

ΜΑΡΤΥΡΟΛΟΓΙΑ (Τὰ πάθη τῶν ἁγίων Αἰκατερίνας καὶ Πέτρου Ἀλεξανδρείας, ἔκδ. J. Viteau. Paris 1897), ΕΑB 7, 1.

ΠΕΤΡΟΣ ΛΑΟΔΙΚΕΙΑΣ (Ὑπομνήματα εἰς τὰ Δ΄ Εὐαγγέλια, PG 86, 3325Α), ΕΟΠ, πϛ΄, 114.

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ (Βίοι Παράλληλοι, ἔκδ. K. Ziegler, III 1, 1971), ΚΑΘΛ 1 2, 12-26. (Νομᾶς: III 2 ἔκδ, 1973), Α 29, 3. 6.

ΠΛΑΤΩΝ (Φαίδων, 97), ΔΙΑΛ. α΄ 73. (Θεαίτητος 176b). ΔΙΑΛ. μθ΄, 6. (Πολιτεία, 334-335), ΔΙΑΛ. μθ΄, 7-9. (Ἱππίας, 292b5), ΕΑB 3, 18. (Τίμαιος, 41b), M 21. (Κρατύλος, 430e-431d), ΠΣΕ, ΙΙΙ 23. (Τίμαιος, 70 ab), ΕΟΠ, λ΄,12-14.

ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ (Περὶ ἀγαλμάτων, ἔκδ. J. Bidez, ΙΙΙ 7,1), Α 42, 16, 2-21, (Εἰσαγωγή, 13, 9-21), ΔΙΑΛ. ιθ΄, 2-15.

ΠΡΑΞΕΙΣ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΩΝ ΣΥΝΟΔΩΝ (Σύνοδος Χαλκηδόνος (451), Act. 1: 195, 30), ΕΟΠ, νδ΄, 43-46. (Σύνοδος ΚΠόλεως Γ΄ (680/681), Act. 10: 424E-425A), ΕΟΠ, νθ΄, 153-155. (Σύνοδος Νικαίας Α΄ (325), Ἐπισ. πρὸς τοὺς Αἰγυπτίους, ἔκδ. Opitz, III 1, σ. 48, 4), ΕΟΠ, η΄, 36. (Σύνοδος ἐν Τρούλλῳ (Πενθέκτη 692 μ.Χ), Καν. 2: 940 B/C), ΕΟΠ, φ΄, 77. (Σύνοδος ΚΠόλεως (553), ἀνάθεμ. 12), ΠΣΕ, III 129. (Σύνοδος Νικαίας (787), Act. 4), ΠΣΕ, I 16, 1-4. (Σύνοδος ἐν Τρούλλῳ (Πενθέκτη 692 μ.Χ), Καν. 82), ΠΣΕ, III 137.

ΠΡΟΚΛΟΣ ΚΠΟΛΕΩΣ (Ἐπιστολὴ πρὸς Ἀρμενίους, Περὶ πίστεως ACO IV 2 P. 189s), ΕΟΠ, μϛ΄, 25-42. (Λόγοι 2-19 PG 65, 692), T 18, 3-11. (Ἐγκώμιον εἰς τὴν παναγίαν Θεοτόκον Μαρίαν, PG 65, 680), T 17, 3-6.

ΠΤΟΛΕΜΑΙΟΣ ΚΛΑΥΔΙΟΣ (Γεωγραφία, ἔκδ. F. A. Nobbe, VIII 29: II 255-259), ΕΟΠ, κδ΄b. (Handbuch der Astronomie, K. Manitius, I 96), ΕΟΠ, κα΄, 69.

ΣΕΡΑΠΙΩΝ ΘΜΟΥΕΩΣ (Κατὰ Μανιχαίων, ἔκδ. R. P. Casey, 12, 3-8), ΚΜΔ 2, 23.

ΣΕΒΗΡΟΣ ΑΝΤΙΟΧΕΙΑΣ (Ὁμιλία 123, ἔκδ. M. Briere, PO 29, (1960):124-189), ΚMΔ 2, 1-4.

ΣΕΥΗΡΙΑΝΟΣ ΓΑΒΑΛΩΝ (Εἰς τὴν δημιουργίαν τοῦ κόσμου λόγοι ς΄, PG 65, 436), ΕΟΠ, κβ΄, 13. (Περὶ τοῦ κατὰ Μωϋσέα ὄφεως, (ἀμφιβ), ἔκδ. J. Zeilinger=PG 65, 499), ΠΣΕ, I 58.

ΣΙΜΠΛΙΚΙΟΣ (Σχόλια εἰς τὰς Ἀριστοτέλους Κατηγορίας 93, 12-17, 113, 25- 27), ΔΙΑΛ. ιδ΄, 10.

ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΒΟΣΤΡΩΝ (Κατὰ Ἰουδαίων, ἔκδ. G. Mercati, ἀπόσ. 205), ΠΣΕ, ΙΙΙ 72.

ΣΤΕΦΑΝΟΣ Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ (Σχόλια εἰς τὴν περὶ ἑρμηνείας Ἀριστοτέλους, 27, 37-28, 6). ΔΙΑΛ. ια΄ 2-12.

ΣΤΡΑΒΩΝ (Γεωγραφικά, ἔκδ. A. Meinecke, A 2, 21: I 37s ), ΕΟΠ, κβ΄b, 2-9.

ΣΥΜΕΩΝ Ο ΜΕΓΑΣ Ο ΕΝ ΤΩ ΘΑΥΜΑΣΤΩ ΟΡΕΙ (Περὶ ἁγίων καὶ σεπτῶν εἰκόνων, PG 86, 3220), ΠΣΕ, ΙΙΙ 126.

ΣΥΝΕΣΙΟΣ ΚΥΡΗΝΑΙΟΣ (Ἐπιστολαί, ἔκδ. A. Garzya, Ἐπισ. 44), ΕΑΑΝ, 15, 26.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ Ο ΣΧΟΛΑΣΤΙΚΟΣ (Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία, PG 67, 29), ΠΣΕ, ΙΙΙ 71.

ΣΩΦΡΟΝΙΟΣ ΙΕΟΡΟΣΟΛΥΜΩΝ (Ἐπιστολή συνοδικὴ, PG 87, 3161C), ΕΟΠ, μϛ΄, 31-33. (Διάφοροι Λόγοι, PG 87, 3217). (Θαύματα τῶν ἁγίων Κύρου καὶ Ἰωάννου, PG 87, 3424), ΠΣΕ, ΙΙΙ 132. (Βίος τῆς ὁσίας Μαρίας τῆς Αἰγυπτίας (ψεύδ.), PG 87, 3697), ΠΣΕ, ΙΙΙ 135.

ΤΙΤΟΣ ΒΟΣΤΡΩΝ (Κατὰ Μανιχαίων, ἔκδ. P. A. de Lagarde, I, 4), ΚMΔ 2, 13-17.

ΦΙΛΟΣΤΟΡΓΙΟΣ (Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία, F. Winkelmann 1981, I 6), A 45, 19-26.

ΦΙΛΩΝ Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΥΣ (Περὶ τῶν Χερουβίμ, ἔκδ. L. Cohn I, 171, 29-32), ΕΟΠ, κε΄, 7. (Νόμων ἱερῶν ἀλληγορίας τῶν μετὰ τὴν ἑξαήμερον τὸ πρῶτον α΄, 55), ΕΟΠ, κε΄, 41. (Περὶ τῆς κατὰ Μωϋσέα κοσμοποιΐας, I, σ. 19), ΕΟΠ, ιζ΄, 82.

ΦΩΤΕΙΝΟΣ (Διάλεκτος Φωτεινοῦ Μανιχαίου καὶ Παύλου τοῦ Χριστιανοῦ, PG 88, 529-577), ΚMΔ 2, 19-22.

ΧΡΟΝΙΚΟΝ ΠΑΣΚΑΛΙΟΝ, ἔκδ. L. Dindorfius [CSHB], I 42, 9-16), H Tit. 1-4.

ΨΕΥΔ. ΚΑΙΣΑΡΙΟΣ ΝΑΖΙΑΝΖΗΝΟΣ (Διάλογοι, PG 38, 917), ΕΟΠ, ιζ΄, 115.

ΩΡΙΓΕΝΗΣ (Κατὰ Κέλσου, ἔκδ. P. Koetschau, 1, 307, 8), ΕΟΠ, νϛ΄, 23. (Ἀποσπάσματα εἰς τὸ κατὰ Λουκᾶν, ἔκδ. M. Rauer, Frag. 195), ΕΟΠ, κϛ΄, 48. (Περὶ εὐχῆς, ἔκδ. P. Koetschau, 372, 22), ΕΟΠ, ιε΄, 35. (Περὶ ἀρχῶν, ἔκδ. P. Koetschau, 107, 10), ΕΟΠ, ιε΄, 36. (Κατὰ Κέλσου, ἔκδ. M. Borret, 6, 25), ΔΣΧ 22, 18. (Σχόλια εἰς τὸ κατὰ Ματθαῖον ιβ΄, 38), T 17, 10. (Σχόλια εἰς τὸ κατὰ Ἰωάννην 10), T 8, 16. (Ἀποσπάσματα εἰς τὸ κατὰ Ματθαῖον 365), T 17, 10. (Ὁμιλία εἰς τὸ κατὰ Λουκᾶν 37), ΛΨ 13, 10.

Ἀπὸ τὴν ἐκτενῆ ταύτην παράθεσιν τῶν ἀνιχνευθεισῶν πηγῶν τῶν ἔργων τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ κατὰ τὴν ἐποχὴν καθ’ ἣν ἔζησε καὶ ἔδρασε (η΄ αἰ.) προκύπτει ἡ ἐπιτόπιος κτηθεῖσα παιδεία τοῦ συγγραφέως καὶ ἡ ἔμμεσος μαρτυρία τῆς ὑπάρξεως βιβλιοθηκῶν Ἑλληνικῶν ἔργων. Προκύπτει ἐπίσης ὅτι ἡ λαύρα τοῦ ἁγίου Σάβα, ἐκτὸς τῶν θεολογικῶν καὶ λειτουργικῶν κειμένων, τὰ ὁποῖα ἐχρησιμοποίησεν ὁ Ἰω. Δαμασκηνὸς εἰς τοὺς λόγους του, διέθετε καὶ ἔργα ἀρχαίων συγγραφέων φιλολογικοῦ, φιλοσοφικοῦ καὶ φυσιογνωμονικοῦ χαρακτῆρος. [286]

Τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ μεγάλη Λαύρα ἦτο σπουδαῖον κέντρον διὰ τὴν παραγωγὴν καὶ τὴν ἀντιγραφὴν κειμένων τῶν Ἁγίων Γραφῶν καὶ τῆς πατερικῆς λογοτεχνίας φαίνεται ἀπὸ τὸν μέγαν ἀριθμὸν πηγῶν καὶ παραπομπῶν τὰς ὁποίας ὁ ἐν Ἱεροσαλὴμ Ἰω. Δαμασκηνὸς ἤντλησεν ἐκ πολλῶν βιβλίων. Τὰ βιβλία τὰ ὁποῖα ἐχρησιμοποίησεν ἦσαν πιθανῶς ἐκεῖνα τῆς μεγάλης Λαύρας τοῦ ἀββᾶ Σάβα εἰς τὴν ὁποίαν διέτριβεν, ὅπερ ἀποδεικνύει ὅτι ἡ βιβλιοθήκη της ὑπῆρχεν ἡ μεγαλυτέρα καὶ ἡ πλέον ἀνεπτυγμένη ὅλων τῶν λοιπῶν ἐν Παλαιστίνῃ μοναστηριακῶν βιβλιοθηκῶν. Ὁ μέγας ἀριθμὸς τῶν θύραθεν πηγῶν (περ. 30 θύραθεν συγγραφεῖς) καὶ τῶν χριστιανικῶν (περ. 80 χριστιανοὶ συγγραφεῖς) τῶν χρησιμοποιηθεισῶν ὑπὸ τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ, δίδει ἰδέαν τινὰ οὐ μόνον περὶ τοῦ ἐπιπέδου τῆς λογιότητός του, ἀλλὰ καὶ περὶ τοῦ περιεχομένου τῆς βιβλιοθήκης τῆς Λαύρας τοῦ ἁγίου Σάβα κατ’ ἐκείνην τὴν περίοδον. Αἱ πηγαὶ αὕται ἦσαν ἤδη διαθέσιμοι εἰς αὐτόν, τὸ πρᾶγμα ὅπερ ἀποδεικνύει ὅτι αἱ βιβλιοθῆκαι τῶν μοναστηρίων τῆς Παλαιστίνης, συμπεριλαμβανομένης τῆς βιβλιοθήκης τοῦ πατριάρχου Ἱεροσολύμων, δὲν περιεῖχον μόνον βιβλία τῆς καθ’ ἡμᾶς παιδείας ἀλλὰ καὶ τῆς ἔξωθεν.

Μεταξὺ τῶν συγγραφέων εἰς τοὺς ὁποίους ἀναφέρεται ὁ Ἰω. Δαμασκηνὸς ὑπάρχουν καὶ νεώτεροι συγγραφεῖς ἐκτὸς τοῦ Ἀνατολικοῦ χώρου ὅπως π.χ. Γερμανὸς Α΄ ΚΠόλεως (; – † 740 μ.Χ.), σύγχρονος τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ, Ζαχαρίας ἐπίσκοπος Μυτιλήνης (450-536 μ.Χ.), Θεόδωρος Ἀναγνώστης (; – † 527 μ.Χ.), Ἡρακλιανὸς Χαλκιδεύς (αἰὼν ϛ΄), Κωνσταντῖνος Δ΄ Πωγωνᾶτος (668-685 μ.Χ.), Λεόντιος ὁ Βυζάντιος (αἰὼν ϛ΄) καὶ Μάξιμος ὁ ὁμολογητής (; – † 662 μ.Χ.). Τοῦτο ἀποδεικνύει ὅτι τὰ ἔργα τῶν προαναφερθέντων συγγραφέων ἦσαν ἐν ἐλευθέρᾳ κυκλοφορίᾳ ἐντὸς τοῦ Ἀνατολικοῦ χώρου κατὰ τὴν περίοδον ταύτην.

3. ΚΟΣΜΑΣ Ο ΜΕΛῼΔΟΣ (περ. 674/76-περ. 752/54)

Ὁ Κοσμᾶς ὁ Μελῳδὸς εἶναι μία λίαν γνωστὴ μορφὴ τῆς Βυζαντινῆς λογοτεχνίας καὶ ὁ ἐπιφανέστερος ποιητὴς τῶν κανόνων. Eἰς τὴν παράδοσιν τῆς Βυζαντινῆς ὑμνογραφίας ὁ Κοσμᾶς εἶναι ὄνομα μέγα καὶ σεβαστὸν καὶ ὁ μόνος, μετὰ τὸν Ῥωμανόν, ὅστις ἠξιώθη νὰ ὀνομασθῇ Μελῳδός. Ὅπως ὁ Ἰω. Δαμασκηνὸς ὀνομάζεται Χρυσρρόας οὕτω καὶ ὁ Κοσμᾶς Χρυσορρήμων ὀνομάζεται ὑπὸ τοῦ Νικηφόρου Γρηγορᾶ: «Καθὰ καὶ ὁ μελῳδὸς διέξεισι θεῖος Κοσμᾶς, “τὴν ἀνθρωπίνην” λέγων “ἀμαυρωθεῖσαν ἐλάμπρυνας πάλαι φύσιν, καὶ ἀλλοιώσει τῆς μορφῆς σου ἐθεούργησας.” εἰ δ’ οὖν προσεκτέον τί περὶ τούτου καὶ ὁ θεῖος διέξεισι Χρυσορρήμων». [287] Εἰς τὸν «κανόνα» τῶν δέκα μεγάλων Βυζαντινῶν ὑμνογράφων, τὸν ὁποῖον συνέταξε τὸν ιδ΄ αἰ. ὁ Νικηφόρος Κάλλιστος Ξανθόπουλος, ἀρχ.: Οἱ τὰ μέλη πλέξαντες ὕμνων ἔνθεων, ὁ Κοσμᾶς κατατάσσεται πρῶτος καὶ ἀποκαλεῖται ὑπὸ τοῦ Ξανθοπούλου: ἡ λύρα τοῦ Πνεύματος, Κοσμᾶς ὁ ξένος. [288]

Τὰ πρῶτα βιογραφικὰ στοιχεῖα περὶ τοῦ Κοσμᾶ προέρχονται ἀπὸ τὴν Ἑλληνικὴν πηγὴν τοῦ ι΄ αἰ., ἀπὸ τὸν ἀνώνυμον συντάκτην τοῦ λεξικοῦ τῆς Σούδας. Ὁιαδήποτε καὶ ἄν εἶναι ἡ πηγὴ τῆς Σούδας, τὰ στοιχεῖα της εἶναι πολὺ συνοπτικά: «Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, ὁ ἐπικληθεὶς Μανσούρ, συνήκμαζε δ’ αὐτῷ καὶ Κοσμᾶς ὁ ἐξ Ἱεροσολύμων, ἀνὴρ εὐφυέστατος καὶ πνέων μουσικὴν ὅλως τὴν ἐναρμόνιον. οἱ γοῦν ᾀσματικοὶ κανόνες Ἰωάννου τε καὶ Κοσμᾶ σύγκρισιν οὐκ ἐδέξαντο οὐδ δέξαιντο, μέχρις ἂν ὁ καθ’ ἡμᾶς βίος περαιωθήσεται». [289] Οὐδεμία ἀναφορὰ ὅμως ὑπάρχει εἰς τὴν Σούδαν περὶ τῆς ἐπισκοπῆς τοῦ Κοσμᾶ. Τὴν ἑπομένην γενεάν, πρὸς τὰ τέλη τοῦ ια΄ αἰ., ὁ Γ. Κεδρηνὸς, ἀναθεωρῶν τὸν Θεοφάνην, τὸ ἐθεώρησεν ἀπαραίτητον νὰ ἀναφερθῇ εἰς τὸν Κοσμᾶν ὡς ἑξῆς: «οὗτος ὁ ὅσιος Ἰωάννης καὶ μελῳδὸς ὠνομάσθη μετὰ Κοσμᾶ ἐπισκόπου τοῦ Μαϊουμᾶ καὶ Θεοφάνους ἀδελφοῦ Θεοδώρου τοῦ γραπτοῦ, διὰ τὸ αὐτοὺς μελῳδῆσαι τὰ ἐν ταῖς ἐκκλησίαις τῶν Χριστιανῶν τετυπωμένα ψάλλεσθαι». [290] Εἰς τὸ Ποιητικὸν Χρονικὸν τοῦ Ἐφραὶμ τοῦ Θρᾳκός (ιδ΄ μ.Χ. αἰών) ὁ Κοσμᾶς ἀναφέρεται ὡς ἑξῆς:

Κοσμᾶς μοναχὸς Ἱεροσολυμίτης,
ἀνὴρ ἀγαθός, ἀρετῶν θεῖος δόμος,
χειρίζεται δὴ τὴν λεὼ προστασίαν·
ὃς δυσχεραίνων πραγμάτων τῇ συγχύσει
ἑκὼν ἀπηγόρευσεν ἱερωσύνην,
καλῶς ὑπεκστὰς καὶ θρόνου καὶ ποιμνίου. [291]

Κατὰ τὸν Θ. Δετοράκην [292] ὁ Κοσμᾶς ἐγεννήθη εἰς τὴν Ἀραβοκρατουμένην Δαμασκὸν περὶ τὸ 674/6. Ἔμεινεν ὀρφανὸς ἀπὸ τοὺς γονεῖς εἰς ἡλικίαν τριῶν ἐτῶν, κατόπιν υἱοθετήθη ὑπὸ τοῦ Μανσοῦρ, πατρὸς τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ καὶ ἀξιωματούχου εἰς τὴν αὐλὴν τοῦ χαλίφου Ἄμπντ ἀλ-Μάλικ (685-705). Ὁ πατὴρ τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ ὄνειρόν του μοναδικὸν εἶχε νὰ ἐξασφαλίσῃ εἰς τὸν νεαρὸν υἱόν του ἀρτίαν ἐγκυκλοπαιδικὴν μόρφωσιν, διὰ τοῦτο μετὰ χαρᾶς κατέβαλε λύτρα πρὸς ἐλευθέρωσιν τοῦ αἰχμαλώτου μοναχοῦ Κοσμᾶ, κατόχου πάσης σοφίας, καταγομένου ἀπὸ τὴν Ἑλληνόφωνον περιοχὴν τῆς Ἰταλίας, τὸν ὁποῖον καὶ ἐθεώρησεν ὡς μόνιμον μέλος τῆς οἰκογενείας του, προκειμένου νὰ διδάξῃ εἰς τὸν Ἰωάννην ἀλλὰ καὶ εἰς τὸν θετόν του ἀδελφὸν τόσον τὴν θύραθεν ὅσον καὶ τὴν ἱερὰν παιδείαν. Οἱ δύο θετοὶ ἀδελφοὶ Ἰωάννης καὶ Κοσμᾶς ἀνετράφησαν καὶ ἐπαιδεύθησαν ὁμοῦ ὑπὸ τοῦ Κοσμᾶ καὶ ὕστερον ἠσκήθησαν εἰς τὴν ὀνομαστὴν μονὴν τοῦ ἁγίου Σάβα. Περὶ δὲ τὸ 734/5 ὁ Κοσμᾶς ἐχειροτονήθη ἐπίσκοπος τῆς παραλιακῆς πόλεως Μαϊουμᾶ, παρὰ τὴν Γάζαν. [293] Ἀπέθανεν ἐν ἡλικίᾳ 78 ἐτῶν περὶ τὸ 751/2 καὶ τιμᾶται ὡς ἅγιος. [294]

ΤΟ ΕΡΓΟΝ

Κάτοχος σημαντικῆς Ἑλληνικῆς καὶ Ἐκκλησιαστικῆς παιδείας ὁ Κοσμᾶς διεκρίθη κυρίως εἰς τὴν ἱερὰν ποίησιν τῶν Κανόνων, εἴδους τοῦ ὁποίου θεωρεῖται εἰσηγητὴς μὲ τὸν θετὸν ἀδελφόν του Ἰω. Δαμασκηνὸν καὶ τὸν Ἀνδρέαν Κρήτης καὶ εἷς τῶν κυριωτέρων συντακτῶν τοῦ Τριῳδίου. Ὁ Κοσμᾶς συνέθεσε 173 εἱρμούς, 33 κανόνας, τοὺς ὁποίους ἐμελοποίησεν εἰς ἑπτὰ ἤχους, ἐκτὸς ἀπὸ τὸν πλάγιον τοῦ α΄ ἤχου. Τοῦ ἰδίου σώζονται καὶ ἰαμβικοὶ κανόνες, 6 τριῴδια, διῴδια καὶ τετραῴδια, 83 ἰδιόμελα, 30 στιχηρὰ προσόμοια, μία σειρὰ στιχηρῶν προσομοίων εἰς τὰ Φῶτα, μὲ ἀκροστιχίδα: «εἰς τὰ προεόρτια τῶν Φώτων Κοσμᾶ ᾠδή». [295] Κατὰ μίμησιν ἀναλόγου συνθέσεως τοῦ Ῥωμανοῦ εἰς τὴν Γέννησιν τοῦ Χριστοῦ, ἓν ἰδιόμελον κοντάκιον εἰς τὴν Κοίμησιν τῆς Θεοτόκου ἔχει ἀκροστιχίδα: «Τοῦ ταπεινοῦ Κοσμᾶ ὕμνος». [296] Εἰς τὴν παράδοσιν τῆς Βυζαντινῆς ὑμνογραφίας ὁ Κοσμᾶς κατέχει θέσιν ἐντελῶς διακεκριμένην καὶ εἶναι ὁ μόνος ἐκ τῶν ὑμνογράφων ὅστις προσδιορίζεται ὡς Ποιητής. [297] Εἶναι ὁ ὑμνογράφος τῶν δεσποτικῶν κυρίως ἑορτῶν (Χριστουγέννων, Θεοφανείων, Ὑπαπαντῆς, τῶν Παθῶν τοῦ Κυρίου, Ἀναλήψεως, Πεντηκοστῆς, Μεταμορφώσεως, Ὑψώσεως τοῦ Τιμίου Σταυροῦ). Θεομητορικοὶ ὕμνοι του εἶναι: εἷς κανὼν καὶ ἓν κοντάκιον εἰς τὴν Κοίμησιν (15 Αὐγούστου).

Ὁ Κοσμᾶς εἶναι ποιητὴς πυκνὸς κατὰ τὰ νοήματα καὶ δυσνόητος. Τὸ ὕφος του εἶναι ὑψηλόν, ἡ φράσις, ἰδίως εἰς τοὺς εἱρμούς, μεγαλοπρεπής, αἱ ποιητικαὶ ἐξάρσεις πρωτότυποι καὶ ὁ λυρισμὸς πηγαῖος. Ἡ ποίησίς του ἔχει ἐντυπωσιακὸν καὶ ὑποβλητικὸν χαρακτῆρα. Ἡ γλῶσσά του αἴρεται εἰς ὕψος ἀπρόσιτον διὰ τὸν κοινὸν καὶ ἀπαίδευτον ἄνθρωπον. Εἶναι συνειδητῶς ἀρχαιοπρεπὴς καὶ δὲν διστάζει νὰ δανεισθῇ σπανίας ποιητικὰς λέξεις ἀπὸ ὅλην τὴν προηγουμένην γραμματείαν, θύραθέν τε καὶ ἐκκλησιαστικήν. Ὁ βιογράφος τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ παραπλησίως γράφει διὰ τὸν Κοσμᾶ «Οὗτος (ὁ Κοσμᾶς) τάχει φύσεως καὶ σπουδῆς συντονίᾳ διὰ βραχέων συνελέγη τούτοις ἅπαν σπουδαιότατον μάθημα». [298] Ὅμως ἡ ποιητική του δύναμις φαίνεται κυρίως εἰς τὰς ποιητικὰς εἰκόνας, αἵτινες ἔχουν βιβλικὴν μεγαλοπρέπειαν τὴν ὁποίαν σπανίως συναντοῦμεν εἰς ἄλλους ὑμνογράφους. Οἱ ὕμνοι τοῦ Κοσμᾶ συνέβαλον εἰς τὴν θεραπείαν τῆς ἐκκλησίας ἀπὸ τὴν ἀσθένειαν τὴν προκληθεῖσαν ὑπὸ τῆς βλασφήμου διδασκαλίας τοῦ αὐτοκράτορος Κωνσταντίνου Κοπρωνύμου. [299]

Λόγῳ τῆς γλωσσικῆς δυσκολίας των, οἱ ὕμνοι τοῦ Κοσμᾶ ἔτυχον κατὰ καιροὺς ἑρμηνειῶν, σχολιασμοῦ καὶ ἐπεξηγηματικῶν λεξιλογίων τῶν Βυζαντινῶν. [300] Τὸν ιβ΄ αἰ. ὁ Θεόδωρος Πρόδρομος συνέθεσε σχόλια καὶ ἐξηγήσεις εἰς τοὺς κανόνας τοῦ Κοσμᾶ. [301] Κατὰ τὸν ιη΄ αἰ., ὅτε τὰ κείμενα τοῦ Κοσμᾶ εἶχον εἰσέλθει εἰς τὰ μαθηματάρια τῶν Ἑλληνικῶν σχολῶν, πολλαὶ ἑρμηνεῖαι καὶ σχόλια ἐγράφησαν καθὼς καὶ κατὰ τοὺς ἄλλους μεταβυζαντινοὺς χρόνους. Τὴν πληρεστέραν μεταβυζαντινὴν ἑρμηνείαν τῶν ᾀσματικῶν κανόνων τῶν δύο ποιητῶν συνέταξεν ὁ Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης. [302] Τοῦ Μιχαὴλ Ψελλοῦ παραδίδεται μία παράφρασις τῶν ἰαμβικῶν στίχων τοῦ Κοσμᾶ: «Τοῦ ὑπάτου τῶν φιλοσόφων κυροῦ Μιχαὴλ τοῦ Ψελλοῦ παράφρασις διὰ στίχων ἰαμβικῶν εἰς τὸν κανόνα τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Κοσμᾶ τοῦ Μαϊουμᾶ ἐπισκόπου». [303]

Ὁ Κοσμᾶς συνειργάσθη μὲ τὸν Ἰωάννην, τὸν ἀδελφόν του, εἰς τὸν καταρτισμὸν τῆς Ὀκτωήχου. Δέκα τοὐλάχιστον ἐκ τῶν κανόνων της εἶναι ἰδικοί του. Συγκρινόμενος μὲ τὸν ἀδελφόν του Ἰωάννην, ὁ Κοσμᾶς εἶναι ποιητικὸν ἀνάστημα σαφῶς ὑψηλότερον, παρὰ τὴν ἀντίθετον γνώμην ἄλλων: «Ἀλλ’ ἐν τῇ συγκρίσει τῶν δύο μελῳδῶν διίστανται ἀλλήλων αἱ κρίσεις τῶν Βυζαντινῶν. Ἐνῷ ἡ Σούδα καὶ ὁ Γ. Κεδρηνὸς θεωροῦν ἀμφοτέρους ἴσους, ὁ Πατριάρχης Ἰωάννης, ἐν τῷ βίῳ τοῦ Ἰωάννου, θεωρεῖ τὸν Κοσμᾶν ὀλιγώτερον πρωτότυπον». [304] Ὁ Σ. Εὐστρατιάδης παρατηρεῖ σχετικῶς ὅτι:

Ὁ Κοσμᾶς ὡς μελῳδὸς καὶ ποιητὴς ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ κατέχει τὴν δευτέραν θέσιν μετὰ τὸν Ῥωμανόν. Εἶναι ὁ κατ’ ἐξοχὴν ποιητὴς καὶ ὁ κατ’ ἐξοχὴν μελῳδός. Ἡ γνώμη τοῦ Κ. Krumbacher ὅτι ὁ Κοσμᾶς δὲν εἶναι ποιητὴς ὡς ὁ Ἰω. Δαμασκηνὸς εἶναι λίαν ἐσφαλμένη. Καὶ ἄν μόνον οἱ εἱρμοὶ τοῦ Κοσμᾶ παραβληθῶσι πρὸς τὰ ποιήματα τοῦ Δαμασκηνοῦ, καταφαίνεται ἡ διαφορὰ μεταξὺ τῶν δύο ποιητῶν, τὸ ὕψος τῆς ποιήσεως τοῦ Κοσμᾶ τὸ ἀπροσπέλαστον, εἰς τὸ ὁποῖον ἡ φαντασία αὐτοῦ ἀκόπως ἀνέρχεται. Τὸν Δαμασκηνὸν Ἰω. χαρακτηρίζει ἁπλότης καὶ σαφήνεια καὶ λαμπρότης καὶ γλυκύτης φράσεως, τὸν Κοσμᾶν στρυφνότης ἐκφράσεως, ἀλλὰ ὕψος ποιήσεως καὶ λυρισμὸς θεόπνευστος. [305]

Ἐκτὸς τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἔργων, εἰς τὸν Κοσμᾶν Mελῳδὸν ἀποδίδεται καὶ Fragmentum Astrologicum. [306]

Ὁ Κοσμᾶς ὡς ποιητὴς εἶναι ἰδιαιτέρως προσεκτικός, ἀκριβέστερος, ἐκλεκτικὸς εἰς τὰς πηγὰς καὶ τὰ δάνειά του. Μέχρι σήμερον ἔχουν ἐπισημανθῆ εἰς τὴν ποίησίν του ἐπιδράσεις τοῦ Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου καὶ τοῦ Ῥωμανοῦ τοῦ Μελῳδοῦ. Αἱ ἐπιδράσεις αὕται εἶναι φανεραὶ εἴτε εἰς λέξεις, φράσεις, εἰκόνας, σχήματα εἴτε εἰς ἐννοίας καὶ ἀκροστιχίδας. Ὑπάρχει δὲ καὶ ἄλλη ἔνδειξις πείθουσα ὅτι ὁ Κοσμᾶς εἶχεν ὑπ’ ὄψιν τὰ στιχηρὰ τοῦ Ῥωμανοῦ. Εἰς τὸν ὑπ’ ἀριθμὸν 25 ὕμνον τοῦ Ῥωμανοῦ ἀπαντᾷ ἡ φράσις: Λαθὼν γὰρ (ὁ Χριστός) ἀσωμάτων δυνάμεις σεσάρκωται, φαίνεται θεὸς ἐνανθρωπήσας. [307] Δὲν φαίνεται νὰ εἶναι ἁπλῆ σύμπτωσις ἡ παρουσία τῆς αὐτῆς εἰκόνος καὶ εἰς τὸν Κοσμᾶν καὶ μάλιστα μὲ τὴν αὐτὴν περίπου φραστικὴν διατύπωσιν:

Χριστὸς ὁ Θεὸς δυνάμεις λαθών,
ὅσας ὑπερκοσμίους, ὅσας ἐν γῇ,
καὶ ἐνανθρωπήσας ἀνεκτήσατο ἡμᾶς. [308]

Τὴν γνῶσιν τῶν Ῥωμανικῶν κοντακίων ὑπὸ τοῦ Κοσμᾶ ἀποδεικνύει πέρα πάσης ἀμφιβολίας ἡ παρουσία τῆς ἀρχῆς τοῦ οἴκου:

Ῥήσεις τὲ αὐτῶν καὶ τὰ αἰνίγματα, [309]
αὐτουσίας καὶ εἰς τὸν Κοσμᾶν:
Ῥήσεις προφητῶν καὶ αἰνίγματα
τὴν σάρκωσιν ὑπέφηναν. [310]

Ὁ πρῶτος οἶκος τοῦ κοντακίου τοῦ Ῥωμανοῦ εἰς τὸ πάθος τοῦ Κυρίου ἄρχεται: «ἔκστηθι σήμερον, οὐρανέ, δῦνον εἰς χάος, ὦ γῆ». [311] Τοῦτο φαίνεται νὰ ἐπηρεάζῃ τὸν Κοσμᾶν εἰς τὸ τετραῴδιον τοῦ ὁποίου ἡ ἀκροστιχὶς εἶναι: Σάββατον μέλπω μέγα: [312] «Ἔκστηθι φρίττων, οὐρανὲ καὶ σαλευθήτωσαν τὰ θεμέλια τῆς γῆς». [313]

Τὰ ἀνωτέρω παραδείγματα εἶναι ἰσχυρὰ διὰ νὰ στηρίξουν τὴν ἄποψιν ὅτι καὶ εἰς τὴν ποίησιν τοῦ μεγάλου κανονογράφου καὶ μελῳδοῦ Κοσμᾶ διακρίνονται ἐμφανεῖς Ῥωμανικαὶ ἐπιδράσεις. Τὰ αὐτολεξεὶ δάνεια εἰς τοὺς ὕμνους τοῦ Κοσμᾶ ἀπὸ τὸν Ῥωμανὸν βεβαιώνουν ὅτι ὁ πρῶτος εἶχε πρὸ ὀφθαλμῶν καὶ εἰς τὴν διάθεσίν του τὰ ἔργα τοῦ τελευταίου καὶ ὅτι τὰ ἀνέγνωσεν ἐκ τοῦ πρωτοτύπου. [314]

Ὁ Κοσμᾶς φαίνεται ὁ πλέον ἀρχαιόπληκτος τῶν ὑμνογράφων. Τοῦτο ἀντιλαμβανόμεθα καὶ ἐξ ἁπλῆς ἀναγνώσεως τῶν κανόνων του. Δανείζεται λέξεις, φράσεις καὶ εἰκόνας ἐκ τοῦ ὁμηρικοῦ κειμένου, ἀλλὰ καὶ ἐκ κειμένων ἀρχαίων κλασσικῶν συγγραφέων, ὡς φαίνεται σαφῶς εἰς τὰ ἀκόλουθα παραδείγματα:

1. Εἰς τὸν εἱρμὸν εἰς τὴν Ὕψωσιν τοῦ Τιμίου Σταυροῦ ἡ φράσις «οὐ πῦρ βρόμιον» [315] ἐλήφθη ἐκ τοῦ Ὁμήρου «οὔτε πυρὸς τόσσός γε ποτὶ βρόμος αἰθομένοιο». [316]

2. Εἰς τὸν Κανόνα τῆς Μ. Πέμπτης ἡ φράσις «Νευστάζων κάρα Ἰούδας κακὰ προβλέπων ἐκίνησεν», ἀνακαλεῖ τὴν ἀντίστοιχον τῆς ὁμηρικῆς Ὀδυσσείας: «νευστάζων κεφαλῇ. δὴ γὰρ κακὸν ὄσσετο θυμῷ». [317]

3. Εἰς τὸ Τριῴδιον εἰς τὴν Μ. Δευτέραν εἰς τὴν φράσιν «Τὸ ὁμόστολον ψυχῆς ἄσπιλον σῶμα» [318] ὁ Κοσμᾶς φέρεται νὰ ἐπηρεάζεται ὑπὸ τοῦ Αἰσχύλου: «μορφῆς δ’ οὐχ ὁμόστολος φύσις». [319]

4. Εἰς τὸν ἴδιον εἱρμὸν ἡ φράσις «ἀειζώου δὲ ἐκμαρανθείσης φλογός» [320] ἀνακαλεῖ τὴν γνωστὴν φράσιν τοῦ Ἡρακλείτου «πῦρ ἀείζωον». [321]

ΛΕΞΕΙΣ ΑΡΧΑΙΟΠΡΕΠΕΙΣ ΕΙΣ ΤΟΝ ΚΟΣΜΑΝ ΤΟΥ ΜΑΪΟΥΜΑ

1. Ἀπήμαντος: λέξις ποιητικὴ (Ὅμ. Ὀδ. 282, Πίνδ. Ὀλ. VIII 87, Αἰσχ. Ἀγ. 378). Πρβλ. Κοσμᾶ, Κανὼν Χριστουγέννων, ᾠδὴ ς΄ εἱρμὸς «Τὴν τεκοῦσαν κατέσχεν ἀπήμαντον». [322]

2. Δειματῶ (φοβίζω). Πρβλ. Ἡροδ. VI, 3, 9, Ἀριστ. Βάτρ. 144. καὶ Κοσμᾶ, Κανὼν εἰς τὴν Ὕψωσιν τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, ᾠδὴ ζ΄, εἱρμὸς «Τρεῖς παῖδας οὐκ ἐδειμάτωσε θυμὸς θηριώδης». [323]

3. Διὰ κενῆς=διακενῆς=ματαίως. Πρβλ. Εὐρ. Τρ. 758, Θουκ. 4, 126 καὶ Κοσμᾶ, Τριῴδιον εἰς τὴν Μ. Παρασκευήν, ᾠδὴ θ΄, 2 «Φωνὰς προφητῶν τε, μελετῶντες διακενῆς». [324]

4. Φύτλη. Πρβλ. (Νόννος, Διονυσιακά, ΙΙΙ, 303, Ὀππιανός, Ἁλιευτικά, IV, 34, V, 476) καὶ Κοσμᾶ Κανὼν Χριστουγέννων: «Μεταδοὺς θείας φύτλης». [325]

Η ΕΞΗΓΗΣΙΣ ΤΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ

Ὁ Κοσμᾶς εἶναι γνωστὸς πρῶτον ὡς ὑμνογράφος καὶ κανονογράφος, ὅπως καὶ οἱ ἄλλοι ὑμνῳδοί, στηρίζεται κυρίως εἰς τὰ βιβλικὰ καὶ τὰ πατερικὰ κείμενα. Ὁ Κοσμᾶς ἐγκύψας ἰδίως εἰς τὴν μελέτην τῶν ποιητικῶν ἔργων τοῦ Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου τὰ ὁποῖα ἡρμήνευσε καὶ ἐσχολίασεν, ἐπηρεάσθη ἐξ αὐτῶν πολὺ καὶ εἰς τὰ ποιητικὰ ἔργα του συνύφανε καὶ ἐννοίας καὶ φράσεις καὶ λέξεις πλείστας τοῦ Γρηγορίου. [326] Μεταξὺ τῶν ἔργων τοῦ Κοσμᾶ ἀπαντᾶται καὶ ἄλλο εἶδος λογοτεχνικόν, δηλ. ἡ ἐξήγησις τῶν ποιημάτων τοῦ Γρηγορίου Θεολόγου, τὸν ὁποῖον ἀγαπᾷ καὶ θαυμάζει ἰδιαιτέρως ὁ Κοσμᾶς ὥστε ὁ ἴδιος αὐτοπροσδιορίζεται «φιλογρηγόριος».

Σώζεται τοῦ Κοσμᾶ ἔργον μὲ τίτλον: Συναγωγὴ καὶ ἐξήγησις ὧν ἐμνήσθη ἱστοριῶν ὁ θεῖος Γρηγόριος ἐν τοῖς ἐμμέτρως αὐτῷ εἰρημένοις ἐκ τε τῆς θεοπνεύστου γραφῆς καὶ τῶν ἔξωθεν ποιητῶν καὶ συγγραφέων, Κοσμᾷ Ἱεροσολυμίτου πόνημα φιλογρηγορίου. [327] Εἰς τὸ ἔργον τοῦτο ὁ Κοσμᾶς ἀναφέρεται εἰς τὸν σκοπὸν τῆς ἐξηγήσεως τοῦ Γρηγορίου Θεολόγου ὡς ἑξῆς: «Σκοπῶ δὲ τὸ τοῖς παιδευομένοις εὔληπτον καταστῆσαι τὸ πραττόμενον». [328] Εἶναι πολὺ ἀξιοπαρατήρητον τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ Κοσμᾶ διὰ διδακτικοὺς σκοπούς. Καὶ εἶναι παράξενον ὅτι αὕτη ἡ ἐργασία δὲν ἔχει προσελκύσει τὴν προσοχὴν τῶν ἐρευνητῶν τῆς παιδείας τοῦ η΄ Σκοτεινοῦ Αἰῶνος. Ὅτι ἐγράφη ὡς ἐγχειρίδιον τῆς διδασκαλίας φαίνεται ἀπὸ τὴν ῥῆσίν του ὅτι ἐσκόπευε νὰ συνθέσῃ καὶ ἄλλας ἀναλόγους ἐργασίας διὰ τὴν γλῶσσαν, τὴν ῥητορικὴν καὶ τὴν ποίησιν. [329]

Τὰ σχόλια τοῦ Κοσμᾶ ἑρμηνεύουν πολλὰ στοιχεῖα τῆς ποιήσεως τοῦ Γρηγορίου Θεολόγου καὶ εἶναι ἡ σπουδαιοτέρα σωζομένη ἑρμηνευτικὴ συμβολή. Ἀλλὰ τὰ σχόλια ταῦτα εἶναι σημαντικὰ καὶ λόγῳ τοῦ ἐντυπωσιακοῦ πλούτου τῶν μυθολογικῶν πληροφοριῶν, τὰς ὁποίας ἀντλεῖ ὁ Κοσμᾶς ἀπὸ ποικίλα Ἑλληνικὰ καὶ Λατινικὰ ἔργα, τὰ περισσότερα τῶν ὁποίων ἔχουν ἀπολεσθῆ ἢ σώζονται εἰς ἀποσπάσματα. [330] Τὸ ὕφος του εἶναι ἁπλοῦν καὶ ταυτοχρόνως ὑψηλὸν καὶ μεγαλοπρεπές, συντελούσης καὶ τῆς ἐνίοτε ἀρχαϊκὴν μορφὴν ἐχούσης γλώσσης. Ἄφθονα δὲ εἶναι τὰ δάνειά του ἀπὸ τὴν ἀρχαίαν γραμματείαν καὶ μάλιστα ἀπὸ τὸν Ὅμηρον. [331]

Τὸ ἔργον εὑρίσκεται εἰς ἓν μόνον χειρόγραφον, τὸν κώδ. Vaticanus Graecus 1260, φέρον τὸν τίτλον Κοσμᾶς Ἱεροσολύμων ὁ φιλογρηγόριος. Παρὰ τὸ ὅτι τὸ ἐπίθετον τοῦτο ἀπαντᾷ εἰς τὴν βιογραφίαν τοῦ Κοσμᾶ, ὁ A. Kazhdan καταλήγει εἰς τὸ συμπέρασμα ὅτι ὁ συντάκτης τῆς ἐξηγήσεως δύναται νὰ εἶναι ἓν ἐκ τῶν τριῶν διαφορετικῶν προσώπων:

1. Κοσμᾶς ὁ Μαϊουμᾶ ὁ γνωστὸς ὡς Ἱεροσολυμίτης.

2. Κοσμᾶς ὁ Διδάσκαλος τῶν δύο ἀδλεφῶν Ἰω. Δαμασκηνοῦ καὶ Κοσμᾶ.

3. Κοσμᾶς ὁ Ἱεροσολυμίτης Πατριάρχης ΚΠόλεως (1075-1081).

Ἡ Ἐξήγησις διαφέρει, ὡς εἰκός, ἀπὸ τοὺς ὕμνους τοῦ Κοσμᾶ, διότι περιέχει πολλὰ μυθολογικὰ καὶ ἱστορικὰ στοιχεῖα. Περιέχει ἐπίσης λεπτομερῆ περιγραφὴν μιᾶς εἰκόνος τοῦ Ζεύξιδος, δανεισθεῖσαν κατὰ γράμμα ἀπὸ τὸν Λουκιανὸν (ἔκδ. K. Kilburn, τόμ. 6, Cambridge 1959, 3-4). Ἀντλεῖ ὁ Κοσμᾶς ἐπίσης ἀπὸ τὴν Ὁμήρου Ἰλιάδα καὶ Ὀδύσσειαν καὶ ἀπὸ τὸν Ἀριστοφάνην. Μνημονεύει καὶ τὸν Ἡρόδοτον καὶ Ἰώσηπον καθὼς καὶ τὸν Θεοδώρητον Κύρου, τὸν Ἰωάννην Μαλάλαν, (ἔκδ. L. Dindorf, [CSHB. Bonn, 1831], 77ἑξ., τὸν Ξενοφῶντα καὶ τὸν Πολύβιον. [332]

Ἐκτὸς τῶν βιβλικῶν κειμένων κυρία πηγὴ τοῦ Κοσμᾶ εἰς τὸν Κανόνα εἰς τὴν Χριστοῦ Γέννησιν (25 Δεκεμβρίου) εἶναι ὁ Γρηγόριος ὁ Θεολόγος.Ἡ ἀκροστιχὶς τοῦ κανόνος εἶναι εἷς ἰαμβικὸς τρίμετρος στίχος: Χριστὸς βροτωθεὶς ἦν ὅπερ Θεὸς μένῃ. [333] Ἡ μετοχὴ Βροτωθεὶς ἀπαντᾷ ἅπαξ εἰς ὅλην τὴν Ἑλληνικὴν γραμματείαν, εἰς τὸν Γρηγόριον Θεολόγον τὸν λέγοντα:

Οὐ ξένος, ἐξ ἐμέθεν γὰρ ὅδ’ ἄμβροτος ἦλθε βροτωθεὶς
Παρθενικῆς διὰ μητρός, ὅλον μ’ ὅλος ὄφρα σαώσῃ. [334]

Ὁλόκληρος ὁ εἱρμὸς τῆς α΄ ᾠδῆς «Χριστὸς γεννᾶται δοξάσατε … πᾶσα ἡ γῆ» εἶναι πιστὴ ἀντιγραφὴ τοῦ προοιμίου τοῦ λόγου λη΄ τοῦ Γρηγορίου Θεολόγου εἰς τὴν γέννησιν τοῦ Χριστοῦ, ὅπου ἀναφέρει: Χριστὸς γεννᾶται, δοξάσατε. Χριστὸς ἐξ οὐρανῶν, ἀπαντήσατε. Χριστὸς ἐπὶ γῆς, ὑψώθητε. [335]

Διὰ τὴν φράσιν, εἰς τὸ τετραῴδιον τοῦ Μεγάλου Σαββάτου: νεκρῶν πρωτότοκος [336] ἐκτὸς τῆς ΚΔ (Ἀπ. α΄, 5) πρβλ. καὶ Μ. Βασιλείου, Κατὰ Εὐνομίου: πρωτότοκος νεκρῶν εἴρηται, διὰ τὸ αἴτιος εἶναι τῆς ἐκ νεκρῶν ἀναστάσεως. Οὕτω καὶ πρωτότοκος. [337]

εἰς τὸ αὐτὸ ποίημα ἀναφέρει περαιτέρω τὸ ἑξῆς:

σπερχόμενοι δ’ εἵποντο μετ’ ἴχνια Παμμεδέοντος. [434]

Τὴν ἔκφρασιν μερόπων γενεὴν [435] τὴν εὑρίσκομεν εἰς τὴν γλῶσσαν τῶν ποιητῶν καὶ εἰδικῶς εἰς τοὺς ἐπικούς, πρβλ. τὴν Ἰλιάδα τοῦ Ὁμήρου: γενεαὶ μερόπων ἀνθρώπων, [436] βλ. καὶ τοὺς ὁμηρικοὺς Ὕμνους, ὅπου ἀπαντᾷ ἡ ἔκφρασις γένος μερόπων ἀνθρώπων. [437] Ἡ ἔκφρασις χαρᾶς {σων} ἔμπλεως [438] ἔχει παράλληλα εἰς τὴν λογοτεχνικὴν παράδοσιν ἀπαντῶσα κυρίως εἰς τοὺς ἐκκλησιαστικοὺς συγγραφεῖς. Ὁ Ψευδο-Χρυσόστομος ἀναφέρει: ἀλλὰ χαρᾶς πλήρης καὶ φαιδρότητος ἔμπλεως. [439]

Ἕνα locus similis πρὸς τὴν ἔκφρασιν τοῦ Μ. Συγκέλλου γηθοσύνως πίπλαμαι πλεῖστα γεραίρων [440] εὑρίσκομεν εἰς τὸν Γρηγόριον Θεολόγον τὸν λέγοντα εἰς ἕνα ὕμνον του τὸ ἑξῆς: Γηθόσυνον ὕμνοις σε διηνεκέεσσι γεραίρειν. [441] Εἰς δὲ ἕνα στίχον ὁ Μ. Σύγκελλος, ὅτε ἀναφέρει κλέος, ᾗ θέμις, προσάπτω, [442] φέρεται νὰ ἀκολουθήσῃ τὸν Πίνδαρον: Ζεῦ πάτερ, ἀλλὰ κελεύθοις ἁπλόαις ζωᾶς ἐφαπτοίμαν, θανὼν ὡς παισὶ κλέος μὴ τὸ δύσφαμον προσάψω. χρυσὸν εὔχονται, πεδίον δ’ ἕτεροι. [443]

Ἡ ἐπίδρασις τῶν πατέρων τῆς Ἐκκλησίας ἐπὶ τοῦ κειμένου τοῦ Μ. Συγκέλλου εἶναι ἐμφανὴς εἰδικῶς εἰς τοὺς στίχους 65-66:

Νοεροῦ φάους προφήταις,
ὅθεν ἐκνάουσι φῶτα. [444]

Ὁ Γρηγόριος Θεολόγος ὁμιλῶν περὶ τῶν Φώτων ἀναφέρει τὸν Θεὸν ὡς τὸ πρῶτον καὶ ἀκρότατον φῶς, δεύτερον φῶς θεωρεῖ τοὺς ἀγγέλους καὶ τρίτον τοὺς ἀνθρώπους: «Θεὸς μέν ἐστι φῶς τὸ ἀκρότατον, καὶ ἀπρόσιτον, Δεύτερον δὲ φῶς ἄγγελος, τοῦ πρώτου φωτὸς ἀποῤῤοή τις, ἢ μετουσία, τῇ πρὸς αὐτὸ νεύσει καὶ ὑπουργίᾳ τὸν φωτισμὸν ἔχουσα. Τρίτον φῶς ἄνθρωπος». [445]

Πολλάκις δανείζεται ὁ Μ. Σύγκελλος σπανίας λέξεις αἱ ὁποῖαι ἀπαντοῦν εἰς τὸν Ὅμηρον, π.χ., εἰς τὸν στίχον 80 ὅπου χαρακτηρίζει τὸν εἰκονοκλαστικὸν ἀντίπαλον χρησιμοποιῶν τὴν ἔκφρασιν: λαβραγόρης ὁ ἔχων αἶσχος ἀπίστων, [446] ὁ ἀντίστοιχος κείται εἰς τὴν Ἰλιάδα:

οὐδέ τί σε χρὴ
λαβραγόρην ἔμεναι [447]

Εἰς δὲ τοὺς στίχους 103-104:

Οἷα φέρων δέλεαρ σάρκα φονῆος
Χριστὸς ἄναξ ἐλεῶν ῥύσατο κόσμον. [448]

Ἀναφέρει ὁ Μ. Σύγκελλος ὅτι ὁ Χριστὸς ἔκρυψε τὴν θεότητά του ἀπὸ τὸν Σατανᾶν διὰ τῆς σαρκός του χρησιμοποιημένης ὡς δέλεαρ, διὰ νὰ θέσῃ εἰς ἰσχὺν ἀκριβῶς τὸ σχέδιον τῆς σωτηρίας. Ὁ πρῶτος συγγραφεὺς ὅστις διδάσκει τοῦτο εἶναι ὁ Ὠριγένης εἰς τὰ σχόλιά του εἰς τοὺς Ψαλμούς, ὅπου ἀναφέρει τὰ λόγια τοῦ Δαυὶδ τοῦ προφήτου ὅτι «Ἐγὼ δέ εἰμι σκώληξ καὶ οὐκ ἄνθρωπος». [449] Σχολιάζει ὁ Ὠριγένης λέγων ὅτι:

Ὁ σκώληξ οὐκ ἐκ συνδυασμοῦ γεννᾶται, ἀλλ’ ἀπὸ ξύλου καὶ κατεσθίει ξύλα, χόρτον, καλάμην. Τάχα καὶ ὁ Θεὸς ἡμῶν πῦρ ἐστι καταναλίσκον τὴν μοχθηρὰν καὶ εὔπρηστον ὕλην. Εἰ δὲ ξύλα καὶ αἱ λογικαὶ ὀνομάζονται φύσεις· φησὶν, «ἐζήλωσαν πάντα τὰ ξύλα τοῦ παραδείσου» ἐν δὲ ταύταις πέφυκε γεννᾶσθαι Χριστὸς ὡς σοφία, καὶ δικαιοσύνη· καλῶς ὁ Χριστὸς ὀνομάζεται σκώληξ ἐν τοῖς τοιούτοις ξύλοις γενόμενος. Ἀλλὰ καὶ ὡς σκώληξ δέλεαρ γέγονε τῷ διαβόλῳ καὶ τοῖς ἀγγέλοις αὐτοῦ· καὶ εὑρίσκεται μὲν τῷ σοφῷ εὐθὺς, τῷ δὲ ἄφρονι σκολιός. Γίνεται δὲὲκαὶ ἡμῖν ἁμαρτάνουσι σκώληξ, τὴν συνείδησιν ἡμῶν διελέγχων καὶ κατατρώγων. [450]

Εἰς δὲ ἄλλο χωρίον ὁ Ὠριγένης ἀναφέρει ὅτι ὁ Μονογενὴς υἱὸς προέβαλε τὴν σάρκα του ὡς δέλεαρ καὶ διὰ ἀγκίστρου συνέλαβε τὸν δράκοντα τὸν Σατανᾶν: «Δύνασαι οὖν, φησὶν, ὦ Ἰὼβ, ποιῆσαι ὅπερ ὁ Μονογενὴς ὕστερον εἰργάσατο; Ὥσπερ γάρ τι δέλεαρ αὐτῷ τὴν οἰκείαν σάρκα προβαλλόμενος διὰ τῶν οἰκείων ἥλων, ὡς δι’ ἀγκίστρων, ἰχθὺν ἤγρευσεν Λευϊαθάν. Οὕτω γὰρ τὸ ἑβραϊκὸν ἔχει, καὶ σημαίνει τὸν δράκοντα». [451]

Εἰς τὴν ἔννοιαν τοῦ σκωλῆκος ἐρπετοῦ ἀναφέρει καὶ ὁ Ἰω. Χρυσόστομος, ὁ ὁποῖος ὅμως θεωρεῖ τὸν δράκοντα τὸν Ἡρώδην: «Ὁρᾷ τὸν ποιμένα γεννηθέντα ὁ λύκος, καὶ τοῦτον κρυπτόμενον ἐν φάτνῃ, καὶ τὴν ἰσχυρὰν βακτηρίαν τοῦ Πνεύματος ἐν ταῖς χερσὶ κατέχοντα, καὶ ταῦτα ὁρῶν ταράττεται λίαν. ὁρᾷ ὁ δράκων τὸ δέλεαρ τοῦ σώματος, καὶ τὸν νήπιον καθάπερ σκώληκα ἕρποντα. Ἐγὼ γάρ εἰμι σκώληξ, καὶ οὐκ ἄνθρωπος. καὶ κεχηνὼς ἐπέρχεται, καὶ θεωρεῖ ἔνδον τὸν οὐράνιον Λόγον ἐν τῇ σαρκὶ, καθάπερ ἄγκιστρον, κρυπτόμενον, καὶ τοῦτον θεωρῶν ταράττεται λίαν». [452] Εἰς τὰς Κατηχήσεις του διδάσκει καὶ ὁ Κύριλλος ὁ Ἱεροσολύμων ὅτι ὁ διάβολος εἶχε χρησιμοποιήσει τὴν σάρκα ὡς ὄργανον ἐναντίον ἡμῶν. Μὲ τὰ ἴδια ὅπλα ταῦτα, ἑπομένως, τὰ ὁποῖα ὁ διάβολος ἐχρησιμοποίησε διὰ νὰ συντρίψῃ ἡμᾶς, ἔχομεν σωθῆ σαρκωθέντος τοῦ Χριστοῦ. Ἐπεβλήθη εἰς τὸν Κύριον νὰ ὑποφέρῃ δι’ ἡμᾶς, ἀλλὰ ἐὰν ὁ διάβολος Τὸν ἀνεγνώριζε ὡς θεὸν κεκρυμμένον δὲν θὰ εἶχε τολμήσει νὰ Τὸν πλησιάσῃ. Τὸ σῶμα Του ἑπομένως ἐγένετο δέλεαρ διὰ τὸν θάνατον ὅπερ ὁ δράκων, ἐλπίζων νὰ τὸ καταπίῃ, κατεπόθη ἐκεῖνος ὑπὸ τοῦ θανάτου: «Ἔδει παθεῖν ὑπὲρ ἡμῶν τὸν κύριον. ἀλλ’ οὐκ ἂν ἐτόλμησε προσελθεῖν ὁ διάβολος, εἰ ᾔδει τοῦτον. εἰ γὰρ ἔγνωσαν, οὐκ ἂν τὸν κύριον τῆς δόξης ἐσταύρωσαν. δέλεαρ τοίνυν τοῦ θανάτου γέγονε τὸ σῶμα, ἵνα ἐλπίσας καταπιεῖν ὁ δράκων ἐξεμέσῃ καὶ τοὺς ἤδη καταποθέντας. κατέπιε γὰρ ὁ θάνατος ἰσχύσας». [453]

Εἰς τὸν στίχον 113: Πνεῦμα θεοῦ χαρίτων ὄλβον ὀπάζον, [454] φαίνεται ὁ Μ. Σύγκελλος νὰ ἔχει δημιουργήσει συμφυρμὸν μεταξὺ τῶν λέξεων τοῦ Ἡσιόδου, ὄλβον ὀπάζειν, [455] αἱ ὁποίαι ἀπαντοῦν ἐπιπλέον καὶ εἰς τὴν χριστιανικὴν ποίησιν [456] καὶ τῆς ἄλλης ἐκφράσεως, χάριν ὀπάζειν, συχνῶς κάπως εἰς χριστιανικὰ ἐπιγράμματα. [457]

Εἰς τὸν ἑπόμενον στίχον (114) οἷα παρέχοις ὄμμασιν αἴθρην, [458] πάλιν ὁ Μ. Σύγκελλος ἐμπνέεται ἐκ τοῦ Ὁμήρου μεταφορικῶς χρησιμοποιῶν τοῦτο εἰς τὴν πνευματικὴν ζωήν. Τὸ χωρίον τοῦ Ὁμήρου ἔχει ὡς ἑξῆς:

Ζεῦ πάτερ ἀλλὰ σὺ ρῦσαι ὑπ’ ἠέρος υἷας Ἀχαιῶν,
ποίησον δ’ αἴθρην, δὸς δ’ ὀφθαλμοῖσιν ἰδέσθαι. [459]

Εἰς τὸν στίχον 123:

Ὁμοθυμαδὸν δὲ πάντες
ἕνα προσφέροιμεν ὕμνον.

Ἐκτὸς τῶν ἀρχαίων κειμένων ἡ ἔκφρασις αὕτη εὑρίσκεται εἰς τὴν περιγραφὴν τῆς ἐν Ἱεροσολύμοις πρώτης χριστιανικῆς κοινότητος «Οὗτοι πάντες ἦσαν προσκαρτεροῦντες ὁμοθυμαδὸν τῇ προσευχῇ καὶ τῇ δεήσει σὺν γυναιξὶ καὶ Μαρίᾳ τῇ μητρὶ τοῦ Ἰησοῦ καὶ τοῖς ἀδελφοῖς αὐτοῦ». [460] Εἰς τὸν Ξενοφῶντα ἀπαντᾷ ἡ ἰδία μᾶλλον σημασία «ὅταν δὲ τὸν Ἐνυάλιον παρακαλέσωμεν, τότε πάντες ὁμοθυμαδὸν ἀνθ’ ὧν ὑβρίσθημεν τιμωρώμεθα τοὺς ἄνδρας». [461]

Ἡ Μέθοδος περὶ τῆς τοῦ λόγου συντάξεως [462] ἦτο λίαν δημοφιλής. Ἐσχεδιάσθη μᾶλλον ὡς γραμματικὸν ἐγχειρίδιον ἀφιερωμένον εἰδικῶς εἰς τὴν σύνταξιν. [463] Εἶναι γνωστὸν ὅτι ἀπαντᾷ εἰς ἑκατὸν περίπου χειρόγραφα ὅπου τὸ κείμενον ποικίλλει ἀρκετά, ὅπερ ἀποδεικνύει ὅτι εὑρέθη ὄντως χρήσιμον. Αἱ πρῶται ἔντυποι ἐκδόσεις τὸ ἀποδίδουν εἰς τὸν πολὺ μεταγενέστερον συγγραφέα Γεώργιον Λακαπηνόν (ιδ΄ αἰ.), ἀλλὰ τοῦτο πρέπει νὰ θεωρηθῇ σφαλμένον, διότι προφανῶς ὀφείλεται εἰς παρανόησιν ἐκ μέρους τοῦ ἐκδότου τῆς πρώτης ἐκδόσεως. Χειρόγραφά τινα ἀναφέρουν ὅτι τὸ ἔργον ἐγράφη εἰς τὴν Ἔδεσσαν τῆς Μεσοποταμίας [464] καὶ ἡ σύνθεσις πρέπει νὰ τοποθετηθῇ πρὸ τοῦ ταξιδίου τοῦ Μ. Συγκέλλου εἰς τὴν Ῥώμην τὸ 814, δηλ. εἰς τὰ ἔτη 811-813 καὶ μᾶλλον τὸ 812. [465]

Εἰς τὸν κώδικα 4216. 5 τῆς Μονῆς Ἰβήρων τὸ ἔργον φέρει τὸν ἑξῆς τίτλον: Ἀρχὴ σὺν Θεῷ ἁγίῳ περὶ τῆς τοῦ λόγου συντάξεως διαπονηθεῖσα παρὰ Μιχαὴλ πρεσβυτέρου καὶ Συγκέλλου τοῦ ἀποστολικοῦ θρόνου τῶν Ἱεροσολύμων σχεδιασθεῖσα ἐν Ἐδέσσῃ πόλει τῆς Μεσοποταμίας αἰτήσει Λαζάρου διακόνου φιλοσόφου καὶ λογοθέτου. [466] Τὸ γεγονὸς ὅτι τὸ ἔργον ἐγράφη εἰς τὴν Ἔδεσσαν τῆς Μεσοποταμίας ἀποδεικνύει μὲ πόσην ἐπιμέλειαν ἐδιδάσκετο ἡ Ἑλληνικὴ γλῶσσα ἄνευ διακοπῆς καὶ εἰς περιοχὰς αἵτινες ἦσαν μακρὰν τῆς ΚΠόλεως. Οὕτως ἔχομεν εὐρόσδεκητον ἀπόδειξιν τῆς εὐρωστίας τῆς Ἑλληνικῆς παιδείας καὶ τῆς ὑπάρξεως κειμένων εἰς τὰς πλέον ἀπομεμακρυσμένας περιοχὰς τοῦ Βυζαντίου. [467] Σχολιάζων τοῦτο τὸ ἔργον, ὁ C. Mango ἀναφέρει ὅτι «Ὁ Μ. Σύγκελλος συνέταξε τοῦτο τὸ ἐγχειρίδιον ἐπὶ τῇ βάσει τῆς παιδείας τὴν ὁποίαν ἀπέκτησε εἰς τὴν Παλαιστίνην καὶ ἐπὶ πλέον περὶ τὸ 800 ἐγεννήθη τὸ αἴτημα διὰ τοιαύτην πραγματείαν εἰς τὴν Ἔδεσσαν, μίαν πόλιν ἥτις διεκρίθη κυρίως διὰ τὴν Συριακὴν παιδείαν». [468] Εἶναι ἀρκετὰ σύντομον ἐγχειρίδιον ὅπερ προιωρίζετο νὰ δώσῃ εἰς τοὺς μαθητὰς βοήθειαν εἰς μερικὰ συνήθη προβλήματα γραμματικῆς καὶ συντάξεως.

Εἰς τὸν πρόλογον ἀναφέρει ὁ Μ. Σύγκελλος εἰς τοὺς γραμματικοὺς Ἀπολλώνιον Δύσκολον, Ἡρωδιανόν, Ἀπολλώνιον τὸν νεώτερον, τοὺς ἀττικιστὰς καὶ τὸν Ἀρκάδιον τὸν Βυζάντιον. Ὁ Μ. Σύγκελλος εἶχε τὴν δυνατότητα νὰ χρησιμοποιήσῃ ὅλους αὐτοὺς τοὺς συγγραφεῖς ὡς πηγάς του: [469] «Πολλὰ γὰρ περὶ αὐτῆς τοῖς ἀρχαίοις διαπεπόνηται, Ἀπολλωνίῳ τε τῷ σοφωτάτῳ τὸ ἐπίκλην δυσκόλῳ καὶ Ἡρωδιανῷ τῷ πολυμαθεστάτῳ καὶ Ἀπολλωνίῳ τῷ νέῳ καὶ τοῖς ἀττικισταῖς καὶ Ἀρκαδίῳ τῷ Βυζαντίῳ, ὧν ταῖς πραγματείαις εὖ ἐντετυχηκὼς θαυμάσεις αὐτῶν τὸ πολυμαθὲς καὶ τοῦ ἑλληνισμοῦ τὴν ὑγιᾶ καὶ κατὰλληλον χρῆσιν καὶ τὴν ἀκριβῆ καὶ πολύτροπον καὶ πολυσχήμονα πάσης τῆς Ἑλληνικῆς διαλέκτου ποικιλίαν». [470]

Εἰς τὴν ἔκθεσιν ταύτην ὁ Μ. Σύγκελλος ἀπέβλεψεν εἰς τὸ νὰ δώσῃ ἑρμηνείας τῶν γραμματικῶν ὁρισμῶν καὶ τῶν μέρων τοῦ λόγου. Διὰ τοῦτο καθιστᾷ ἰσχυρὰ τὰ ἐπιχειρήματά του ὅπου ἀπαιτεῖται παραθέτων ἓν παράδειγμα ἀπὸ τοὺς ἀρχαίους συγγραφεῖς, ὅπερ σημαίνει ὅτι ὁ Μ. Σύγκελλος ἦτο λίαν ἐξοικειωμένος μὲ τὰ συγγράμματα τῶν ἀρχαίων συγγραφέων. Πολλάκις ἀναφέρεται καὶ εἰς τὴν γλῶσσαν τῶν Ἀττικῶν συγγραφέων ἐπισημαίνων «Τοῦτο δὲ δεῖ εἰδέναι ὅτι κατὰ τοὺς Ἀττικούς». [471]

7. ΗΛΙΑΣ ΧΑΡΑΞ

Οὐδὲν περὶ αὐτοῦ δὲν εἶναι γνωστὸν παρὰ μόνον τὴν πραγματείαν τὴν ἀποδοθεῖσαν εἰς αὐτὸν μὲ τὸν τίτλον Ἠλιοὺ ἐλαχίστου μοναχοῦ Χάρακος πρὸς Ἰωάννην τὸν ἀδλεφὸν αὐτοῦ περὶ διαφόρων μέτρων. [472] Συμφώνως πρὸς τὸν K. Krumbacher ὁ χρόνος τούτου τοῦ Ἠλιοὺ Χάρακος εἶναι ἐντελῶς ἄγνωστος, [473] ὅμως ἡ χρονολόγησις τοῦ ἔργου πιθανολογεῖται μετὰ τὸ δεύτερον ἥμισυ τοῦ ζ΄ αἰῶνος ἀφοῦ ὁ συγγραφεὺς μνημονεύει παραδείγματα ἀπὸ ἔργα τοῦ Γεωργίου Πισίδου καὶ Σωφρονίου Πατριάρχου Ἱεροσολύμων. [474]

Ἡ πραγματεία διαιρεῖται εἰς τέσσερα κεφάλαια ὅπου τὸ ἕκαστον παρουσιάζει ἐν εἶδος μέτρου: εἰς τὸ πρῶτον κεφάλαιον (Περὶ τοῦ ἰαμβικοῦ μέτρου), γίνεται μνεία ἀνακρειοντίων ἔργων τοῦ Γεωργίου Πισίδου [475] καὶ τοῦ Ὁμήρου. [476] Εἰς τὸ δεύτερον κεφάλαιον (Περὶ τοῦ ἡρωικοῦ μέτρου) [477] ἀναφέρεται εἰς τὸν Ὅμηρον [478] ἐνῷ εἰς τὸ τρίτον (Περὶ τοῦ ἐλεγειακοῦ μέτρου) [479] ἀναφέρεται εἰς τὸν Γρηγόριον Θεολόγον [480] καὶ τέλος εἰς τὸ τέταρτον κεφάλαιον (Περὶ Ἀνακρεόντων) [481] ἀναφέρεται ὁ Σωφρόνιος Ἱεροσολύμων. [482]

Γ΄. ΤΑ ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΘΕΝΤΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΕΙΔΗ

Ἡ γενικὴ ἐντύπωσις ὅτι, ἡ λογοτεχνία τῆς ἐν λόγῳ περιόδου, εἶναι θρησκευτικὴ ὡς πρὸς τὸ περιεχόμενον καὶ τὸν σκοπόν, εἶναι ὀρθή, ἀφοῦ, ὅπως ἔχει δειχθῆ, ἡ πλειονότης τῶν ἔργων καὶ ἡ λογοτεχνικὴ δραστηριότης περιορίζονται κυρίως εἰς θρησκευτικὰ καὶ θεολογικὰ θέματα ἢ τοὐλάχιστον οἱ συγγραφεῖς εἶναι μοναχοὶ ἢ κληρικοί. [483] Διὰ τῆς ἀναδρομῆς ταύτης εἰς τὰ παραχθέντα ὑπὸ τῶν ὡς ἄνω συγγραφέων λογοτεχνικὰ ἔργα, τὰ ὁποῖα διακρίνονται, ὅπως θὰ φανῇ κατωτέρω, εἰς Θεολογικά, Ἁγιολογικά, Ὁμιλητικά, Ἐξηγητικὰ καὶ Ἑρμηνευτικά, Χρονογραφικά, Φιλοσοφικά, Γραμματικά, Ἀνθολόγια καὶ Ὑμνογραφικά, ἀντιλαμβανόμεθα ὅτι τὰ διάφορα λογοτεχνικὰ ἔργα κατὰ τοὺς δῆθεν «Σκοτεινοὺς Αἰῶνας» ἔχουν κοινά τινα χαρακτηριστικά, σημαντικὰ διὰ τὴν κατανόησιν τῶν παραγόντων, οἱ ὁποῖοι προσέδωκαν τὰ χαρακτηριστικὰ ταῦτα. Μετὰ τὴν παρουσίασιν τῶν συγγραφέων τῆς ἐν λόγῳ περιόδου καὶ ἐξέτασιν τῶν ἔργων των καὶ τῶν πηγῶν τῶν ἔργων των, θὰ συνοψίσωμεν τὰ λογοτεχνικὰ εἴδη τῆς περιόδου ὅπως τὰ ἔχομεν ἀναφέρει ἀνωτέρω:

1. Ἁγιολογικά, ἔργα ἀναφερόμενα κυρίως εἰς βίους ἁγίων καὶ τὰ μαρτύριά των. Εἰς τὴν κατηγορίαν ταύτην ἀνήκουν καὶ τὰ ἐγκώμια. Τοιαῦτα εἶναι μερικὰ ἔργα τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ, ὅπως τὸ μυθιστόρημα τῶν Βαρλαὰμ καὶ Ἰωάσαφ, τὸ Μαρτύριον τοῦ Ἁγίου Ἀρτεμίου», «Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ὑμῶν Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ ἐγκώμιον εἰς τὸν ἅγιον Ἰωάννην Χρυσόστομον», «Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ὑμῶν Ἰωάννου πρεσβυτέρου τοῦ Δαμασκηνοῦ ἐγκώμιον εἰς τὴν ἁγίαν καὶ ἔνδοξον τοῦ Χριστοῦ μάρτυρα Βαρβάραν καὶ τὴν Ἱστορίαν τῶν 20 μαρτύρων τῆς Μονῆς τοῦ ἁγίου Σάβα συγγραφεῖσαν ὑπὸ τοῦ Στεφάνου τοῦ Σαβαΐτου.

2. Ἀνθολογία, τὸ πλέον κοινὸν ἐργαλεῖον διὰ ὑπεράσπισιν παλαιῶν ἢ καινῶν ἰδεῶν καὶ αἱρέσεων. Πρόκειται περὶ μιᾶς συλλογῆς ἠθικῶν γνωμικῶν ὅπως π.χ. τὰ Ἱερὰ Παράλληλα τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ.

3. Γραμματικά, ἐκ τῶν ἐλαχίστων θύραθεν λογοτεχνικῶν εἰδῶν τῶν καλλιεργηθέντων κατὰ τὴν περίοδον ταύτην. Τὰ σαφῆ παραδείγματα εἶναι ἡ ἔκθεσις τοῦ Μ. Συγκέλλου Περὶ Συντάξεως τοῦ λόγου καὶ ἡ πραγματεία τοῦ Ἠλιοὺ Χάρακος Περὶ διαφόρων μέτρων.

4. Διάλογοι, ὁ διάλογος εἶναι μία συνήθως χρησιμοποιημένη μορφὴ κατὰ τὴν ἐν λόγῳ περίοδον, εἴτε πραγματικοὶ εἴτε ὑποθετικοὶ εἰς θέματα συναφῆ πρὸς τὴν πίστιν καὶ τὸ δόγμα. Ἔνιοι εἶναι διάλογοι μεταξὺ Ὀρθοδόξων καὶ Μονοφυσιτῶν, Χριστιανῶν καὶ Ἑβραίων ἤ, πρὸς τὸ τέλος τῆς περιόδου, μεταξὺ Χριστιανῶν καὶ Μουσουλμάνων. Ἀναφέρομεν ἐνδεικτικῶς τοὺς διαλόγους τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ εἰς μορφὴν ἐρωταποκρίσεων: τὸν Κατὰ τῶν Μανιχαίων διάλογον καὶ τὴν Διάλεξιν Σαρακηνοῦ καὶ Χριστιανοῦ.

5. Ἐκκλησιαστικά, ὅπως τὸ Περὶ Νηστειῶν τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ.

6. Ἐγκώμια, ἀναφερόμεθα εἰς τὰ ἐγκώμια τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ εἰς τὴν ἁγίαν Βαρβάραν καὶ εἰς τὸν ἅγιον Ἰωάννην Χρυσόστομον, καθὼς τὰ ἐγκώμια τοῦ Μιχαὴλ Συγκέλλου εἰς τὸν ἅγιον Διονύσιον καὶ πρὸς τὸν ἅγιον Μώκιον.

7. Ἐξηγητικὰ καὶ Ἑρμηνευτικά, παράδειγμα εἶναι ἡ Συναγωγὴ καὶ ἐξηγήσεις τοῦ Γρηγορίου Θεολόγου ὑπὸ τοῦ Κοσμᾶ τοῦ Μελῳδοῦ. Ἀναφέρεται ἐπίσης τὴν Ἑρμηνείαν τῶν ἐπιστολῶν τοῦ Παύλου ὑπὸ τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ.

8. Ἐπιστολογραφία, καὶ ἡ ἐπιστολογραφία τῆς περιόδου ταύτης χαρακτηρίζεται ἐκ τοῦ δογματικοῦ της χαρακτῆρος. Ὡς πρὸς τοῦτο διαφέρει ἀπὸ τὴν ἐπιστολογραφίαν τῶν προγενεστέρων περιόδων. Ἔργα τοιαῦτα εἶναι Τοῦ μακαρίου Ἰωάννου μοναχοῦ καὶ πρεσβυτέρου ἐπιστολὴ γραφεῖσα πρὸς Ἰορδάνην ἀρχιμανδρίτην περὶ τοῦ Τρισαγίου ὕμνου καὶ τοῦ Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ ἐπιστολὴ πρὸς τὸν βασιλέα Θεόφιλον περὶ τῶν ἁγίων καὶ σεπτῶν εἰκόνων.

9. Θεολογικά, (Πολεμικὰ ἢ Ἀπολογητικά), πραγματεῖαι κυρίως κατὰ αἱρέσεων μὲ παρουσίασιν καὶ ἀνασκευὴν τῶν κυριωτέρων των ἰδεῶν. Τοῦτο ἐγένετο συνήθως διὰ ἐπικλήσεων χωρίων ἀπὸ τὴν Βίβλον καὶ τὴν Πατερικὴν Γραμματείαν. Ἀναφέρομεν ἐνδεικτικῶς τὰ ἔργα τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ Ἔκδοσις ἀκριβὴς Ὀρθόδοξος Πίστεως, Περὶ Εἰκόνων, Περὶ Αἱρέσεων, Κατὰ τῶν Ἰακωβιτῶν, Περὶ δύο θελημάτων καὶ ἐνεργειῶν καὶ μιᾶς ὑποστάσεως, Κατὰ Νεστοριανῶν, Περὶ συνθέτου φύσεως κατὰ ἀκεφάλων καὶ Περὶ τῆς Ἁγίας Τριάδος.

10. Ὁμιλητικά, κυρίως ἐγκωμιαστικοὶ εἰς δεσποτικάς, θεομητορικὰς καὶ ἑορτὰς ἁγίων. Πρόκειται περὶ ἀρίστων δειγμάτων ῥητορικῆς, εἰς τὰ ὁποία εὑρίσκουν τὴν ἐφαρμογὴν των ὅλοι οἱ κανόνες τῆς Βυζαντινῆς ῥητορικῆς. Ἀναφέρομεν Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ὑμῶν καὶ μακαριωτάτου μοναχοῦ καὶ πρεσβυτέρου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ λόγος εἰς τὴν ὑπερένδοξον μεταμόρφωσιν τοῦ Κυρίου ὑμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ οἱ λόγοι τοῦ ἁγίου Ἀνδρέου Κρήτης.

11. Ὑμνογραφία, οἱ περισσότεροι συγγραφεῖς τῆς περιόδου εἶναι μελῳδοὶ καὶ ποιηταί, ἔγραψαν δὲ καὶ ἀνέπτυξαν τὸ ὑμνογραφικὸν εἶδος τῆς μεσοβυζαντινῆς περιόδου, δηλ. τὸν κανόνα. Οἱ τρεῖς διάσημοι κανονογράφοι τῆς περιόδου ἐκ τῆς Ἱεροσολύμων εἶναι Κοσμᾶς ὁ Μελῳδός, Ἰω. ὁ Δαμασκηνὸς καὶ ὁ Ἀνδρέας Κρήτης.

12. Φιλοσοφικά, πρόκειται περὶ συνθέσεων θεολογικῆς σοφίας εἰς μορφὴν ἐπιτομῶν ὅπως ἡ Πηγὴ γνώσεως, τὰ Διαλεκτικά καὶ ἡ Εἰσαγωγὴ Δογμάτων Στοιχειώδης τοῦ Ἰωάννου Δαμασκοῦ.

13. Χρονογραφία, τὸ πλέον ἀγαπητὸν ἔργον διὰ τοὺς μοναχοὺς. Διὰ τοῦτο εἶναι γνωστὸν εἰς τὴν Βυζαντινὴν Λογοτεχνίαν ὡς Μοναστικὴ Χρονογραφία. Ἀναφέρομεν τὴν Χρονογραφίαν τοῦ Γ. Συγκέλλου.

Παρατηρεῖται, ἐκ τῶν συντόμων ἐπισκοπήσεων (πρβλ. σσ. 105-111 καὶ σσ. 202-204) τῆς περιοχῆς Συρίας, Παλαιστίνης καὶ Αἰγύπτου πρὸ τῆς Ἀραβοκρατίας, δηλ. κατὰ τὴν παλαιοτέραν Βυζαντινὴν ἐποχὴν (324-640), καὶ κατὰ τὴν ἐρευνωμένην χρονικὴν περίοδον, ὅτι τὰ περισσότερα ἀτονήσαντα λογοτεχνικὰ εἴδη εἶναι ἐκεῖνα τῆς ἀρχαίας παραδόσεως τῶν ῥητορικῶν καὶ φιλοσοφικῶν σχολῶν τῆς Ἀντιοχείας, Γάζης καὶ Ἀλεξανδρείας, ἡ δὲ κατ’ ἐξοχὴν θεολογικὴ παράδοσις τῆς Σχολῆς Ἱεροσολύμων εἶναι ἐκείνη τὴν ὁποίαν ἐκληρονόμησαν, υἱοθέτησαν καὶ ἠκολούθησαν οἱ λόγιοι τῆς ἐν λόγῳ περιόδου περισσότερον ἀπὸ ἄλλην παράδοσιν. Ἡ δευτέρα χρονικὴ περίοδος δὲν ἔφερε κανένα νέον λογοτεχνικὸν εἶδος τὸ ὁποῖον θὰ ἠδύνατο νὰ τὴν χαρακτηρίσῃ, ἀλλὰ οἱ συγγραφεῖς εὗρον τὴν παράδοσιν τῆς Σχολῆς Ἱεροσολύμων ζῶσαν ἐκεῖ καὶ κατάλληλον διὰ τὰς συνθήκας ὑπὸ τὰς ὁποίας ἔζησαν καὶ ἔδρασαν. Δὲν ἦτο μέριμνα τῶν λογίων τῆς ἐρευνωμένης χρονικῆς περιόδου νὰ παρουσιάσουν νέον λογοτεχνικὸν εἶδος, ἀλλὰ νὰ ὑπερασπίσουν τὴν πίστιν των καὶ τὸ δόγμα τῆς Ἐκκλησίας. Παρατηρεῖται ἐπίσης ὅτι μερικὰ λογοτεχνικὰ εἴδη ἔχουν ἀπολεσθῆ καὶ ἄλλα συνεχίσθησαν νὰ καλλιεργῶνται, καὶ αὐτὰ τὰ ὁποῖα συνεχίσθησαν ὑπέστησαν ἀλλοίωσίν τινα ὡς πρὸς τὸ περιεχόμενον καὶ τὸν σκοπὸν τῆς συγγραφῆς των.

Footnotes

[ back ] 1. ODB, τόμ 1, σ. 573, B. Flusin, Miracle et histoire dans l’oeuvre de Cyrille de Scythopolis, Paris 1983, σσ. 11-32.

[ back ] 2. Ὁ Κύριλλος ἐπεσκέπτετο συχνὰ τὸν Ἰωάννην τὸν Ἡσυχαστήν, ἀπὸ τὸν ὁποῖον ἤκουσε πολλὰς λεπτομερείας περὶ τοῦ ἁγίου Σάβα καὶ τῆς ἱστορίας τῆς μεγάλης Λαύρας, βλ. J. Patrich, “The Hermitage of St. John the Hesychast in the Great Laura of Sabas”, Liber Annuus Studii Biblici Franciscani 43, (1993), σσ. 315-337.

[ back ] 3. Ὅλαι αἱ βιογραφίαι συγγραφεῖσαι ὑπὸ τοῦ Κυρίλλου Σκυθοπολίτου ἔχουν δημοσιευθῆ ὑπὸ E. Schwartz, Kyrillos von Skythopolis, Texte und Untersuchungen 49.2, Leipzig 1939.

[ back ] 4. Ὁ Βίος Γερασίμου ἔχει δημοσιευθῆ ὑπὸ Ἀ. Παπαδοπούλου-Κεραμέως καὶ θεωρεῖται νόθος, βλ. Ἀνάλεκτα Ἱεροσολυμιτικῆς Σταχυολογίας, Πετρούπολις 1897, τόμ. δ΄, σσ. 175-184. Καὶ περὶ τῶν ὅλων ἔργων αὐτοῦ βλ. B. Flusin, Miracle et histoire dans l’oeuvre de Cyrille de Scythopolis, σσ. 32-40 καὶ CPG III, 7535-7543.

[ back ] 5. J. Nasrallah, Saint Jean de Damas: Son époque, sa vie, son oeuvre, Harissa 1950, σ. 122.

[ back ] 6. Gedaliahu G. Stroumsa, “Religious Contacts in Byzantine Palestine”, Numen 36, (1989), σσ. 16-42, Κ. Μ. Μεϊμάρη, Βυζαντινὴ Ἁγιολογικὴ Βιογραφία, σσ. 55, 56.

[ back ] 7. Derek Krueger, “Writing as Devotion, Hagiographical Composition and the Cult of the Saint in Theodoret of Cyrrhus and Cyril of Scythopolis”, Church History 66 (1997), σ. 713.

[ back ] 8. Benjamin Isaac, “Bandits in Judea and Arabia”, Harvard Studies in Classical Philology 88, (1984), σσ. 171-203.

[ back ] 9. ODB, τόμ. 3, σ. 1823.

[ back ] 10. Gedaliahu G. Stroumsa, “Religious Contacts in Byzantine Palestine”, Numen 36, (1989), σσ. 16-42.

[ back ] 11. Ὁ Βίος τοῦ Ἱλαρίωνος ἐγράφη ὑπὸ Ἱερωνύμου τὸ 390 ἐν Βηθλεέμ, NPNF, 2^η σειρά, τόμ. 6, σ. 660.

[ back ] 12. Σωζομενοῦ, Ἐκκλησιατικὴ Ἱστορία, ἔκδ. J. Bidez and G. Hansen, Berlin 1960, VI, 32, 2.

[ back ] 13. Doron Bar, “Rural Monasticism as a Key Element in the Christianization of Byzantine Palestine”, Harvard Theological Review 98, (2005), σσ. 49-65.

[ back ] 14. Περὶ τῶν ἐν Ἱεροσολύμοις μοναστηρίων βλ. Yizhar Hirschfeld, “The Monasteries of Palestine in the Byzanrtine Period”, ἐν Christians and Christianity in the Holy Land from the Origins to the Latin Kingdoms, ἔκδ. Ora Limor and Guy G. Stroumsa, Brepols 2006, σσ. 401-419.

[ back ] 15. Περὶ δὲ τῆς λαύρας γενικῶς καὶ τοῦ μοναστικοῦ της τύπου βλ. S. Thomas Parker, “An Empire’s New Holy Land: The Byzantine Period”, Near Eastern Archaeology 62, (1999), σσ. 134-180 καὶ Yizhar Hirschfeld, “The Monasteries of Palestine in the Byzantine Period”, σσ. 416.

[ back ] 16. Πολυδεύκους, Ὀνομαστ., 9, 38. βλ. Φ. Κουκουλές, Βυζαντινῶν Βίος καὶ Πολιτισμός, τόμ. δ΄, ἐν Ἀθήναις 1951, σ. 323, σημ. 8.

[ back ] 17. Σούδας Λεξικόν, λ, 152, H. G. Beck, Ἡ Βυζαντινὴ χιλιετία, σ. 293, Cornelia B. Horn, “Peter the Iberian and Palestinian Anti-Chalcedonian Monasticism in Fifth and Early Sixth Century Gaza”, ARAM 15, (2003), σσ. 109-128. Ἡ ἐτυμολογικὴ προέλευσις, κατὰ τὰ Ἑλληνικὰ λεξικά, προέρχεται ἀπὸ «λίαν αὔραν», Ὠρίων Θηβαίος Γραμματικὸς Καισαρείας, Περὶ Ἐτυμολογιῶν, ἔκδ. F. G. Sturz, Leipzig 1820, λάμδα, σ. 91,²⁷ καὶ ἡ λέξις αὔρα προέρχεται «παρὰ τὸ ἀήρ», (ἀήρ–ἀέρος), Ὠρίωνος τοῦ Θηβαίου, ἔκδ. F. G. Sturz, Leipzig 1818, ἄλφα, σ. 611,¹³, Encyclopedia of the Early Church, τόμ. 1, (1992), σ. 475, NPNF, 2^η σειρά, τόμ. 4, σ. 567, Y. Hirschfeld, The Judean Desert Monasteries in the Byzantine Period, New Haven and London 1992. Βλ. καὶ Nina Heiska, The Economy and Livelihoods of the Early Christian Monasteries in Palestine, University of Helsinki, 2003, σ. 14, Nabia Abbott, “The Monasteries of the Fayyum”, The American Journal of the Semitic Languages and Literatures 53, (1973), σσ. 73-96.

[ back ] 18. Εἰς τὰ Συριακὰ τὸ Mur σημαίνει «κύριος» καὶ Sabas «γέρων», βλ. Mar Ignatius Aphram I Barsaum, Histoire des sciences et de la literature Syriaque, σ. 308, βλ. καὶ Kamal al-Din Abu Garada, Bughyat al-talab fi tarikh Halab, ἔκδ. Suhail Zakkar, Βηρυτός 1988, τόμ. 6, σ. 2931.

[ back ] 19. Βίος Σάβα, ἔκδ. E. Schwartz, Kyrillos von Skythopolis [Texte und Untersuchungen 49, 2, Leipzig 1939], 85-200.

[ back ] 20. Robert L. Wilken, “Byzantine Palestine: A Christian Holy Land”, The Biblical Archaeologist 51, (1988), σσ. 214-217+233-237.

[ back ] 21. J. Patrich, “The Hermitage of St. John the Hesychast in the Great Laura of Sabas”, Liber Annuus Studii Biblici Franciscani 43, (1993), σσ. 315-337.

[ back ] 22. Βλ. τὸν κατάλογον τῶν ἡγουμένων τοῦ Ἰωάννου Φωκυλίδου, Ἡ Ἱερὰ Λαύρα Σάβα, ἐν Ἀλεξανδρείᾳ 1927, σσ. 605-609, βλ. καὶ S. Vailhé, “Le monastere de Saint Saba”, Echo d’Orient 3, (1899), σσ. 168-177.

[ back ] 23. Βίος Σάβα, ἔκδ. E. Schwartz, σ. 86. Διὰ πλήρη ἔρευναν τοῦ βίου τοῦ Ἁγίου Σάβα, βλ. J. Patrich, Sabas: Leader of Palestinian Monasticism. A Comparative Study in Eastern Monasticism, Forth to Seventh Centuries [Dumbarton Oaks Studies, 32.], Washington, Dumbarton Oaks Research Library and Collection 1995, σσ. 37-48.

[ back ] 24. Βίος Σάβα, ἔκδ. E. Schwartz, σ. 87,^23-24.

[ back ] 25. Αὐτόθι, σ. 90, 26.

[ back ] 26. Leah Di Segni, “Monk and Society: The Case of Palestine”, ἐν The Sabaite Heritage, ἔκδ. Joseph Patrich, σσ. 31-36.

[ back ] 27. Patrich J., “The Sabaite Monastery of the Cave (Spelaion) in the Judean Desert”, Liber Annuus Studii Biblici Franciscani 46, (1991), σσ. 429-448.

[ back ] 28. ODB, τόμ. 3, σ. 1823, John Binns, Ascetics and Ambassadors of Christ. The Monasteries of Palestine 314-631. Oxford 1994, σσ. 154-182.

[ back ] 29. Βίος Σάβα, ἔκδ. E. Schwartz, σ. 183.

[ back ] 30. Σ. Εὐστρατιάδου, Ἁγιολόγιον τῆς Ὀρθοδόξου Ἑκκλησίας, ἔκδ. Ἀποστολικὴ Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, σ. 412.

[ back ] 31. Βίος Σάβα, ἔκδ. E. Schwartz, σ. 158.

[ back ] 32. Βίος Σάβα, ἔκδ. E. Schwartz, σσ. 158-159.

[ back ] 33. Αὐτόθι, σ. 91. Διὰ πλείονας πληροφορίας περὶ τῆς ἱστορίας τῆς Μεγάλης Λαύρας τοῦ ἁγίου Σάβα βλ. A. Ehrhard, “Das griechische Kloster Mar-Saba in Palestina und seine litterarischen Denkmaller”, Römische Quartalschrift 7, (1893), σσ. 32-79, S. Vailhé, “Le monastere de Saint-Sabas”, Echo d’Orient 2, (1898-1899), σσ. 332-341, 3 (1899-1900), σσ. 18-28, 168-177.

[ back ] 34. K. Krumbacher, Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Λογοτεχνίας, α΄, σ. 281, J. Nasrallah, Saint Jean de Damas, σ. 122.

[ back ] 35. Brouria Bitton-Ashkelony, Encountering the Sacred: The Debate on Christian Pilgrimage in Late Antiquity, California 2005, 189.

[ back ] 36. John Thomas, “The Imprint of Sabbaitic Monasticism on Byzantine Monastic TYPIKA”, ἐν The Sabaite Heritage, ἔκδ. Joseph Patrich, σσ. 73-84.

[ back ] 37. J. D. Sahas, “Cultural Interaction During the Umayyad Period”, βλ. ἀνωτέρω.

[ back ] 38. K. Krumbacher, Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Λογοτεχνίας, τόμ. α΄, σ. 276.

[ back ] 39. B. Flusin, “Une hagiographie saisi par l’histoire: Cyrille de Scythopolis et la mesure du temps”, ἐν The Sabaite Heritage, ἔκδ. Joseph Patrich, σσ. 119-126, P. W. Van der Horst, “The Role of Scripture in Cyril of Scythopolis’ Lives of the Monks of Palestine”, ἐν The Sabaite Heritage, ἔκδ. Joseph Patrich, σσ. 127-146.

[ back ] 40. K. Krumbacher, Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Λογοτεχνίας, τόμ. α΄, σ. 376.

[ back ] 41. A. Kazhdan, A History of Byzantine Literature, σ. 23, βλ. καὶ J. Nasrallah, Saint Jean de Damas, σ. 117.

[ back ] 42. Clive Foss, “The Persians in the Roman Near East (602-630 AD)”, Journal of the Royal Asiatic Society, 3, 13, 2 (2003), σσ. 149-170.

[ back ] 43. Byzantine Monastic Foundation Documents, ἔκδ. J. Thomas and A. Hero (Washington, D. C. 1998), τόμ. 4, σ. 1312.

[ back ] 44. J. Patrich, “The Sabaite Heritage: An Introductory Survey”, ἐν The Sabaite Heritage, ἔκδ. Joseph Patrich, σ. 1.

[ back ] 45. Μελετηταί τινες συγχέουν τὸν Ἀντίοχον τούτον μὲ τὸν Στρατήγιον, μοναχὸν ἐπίσης τῆς μονῆς τοῦ ἁγίου Σάβα (CPG III, 7846) ὀνομάζοντες αὐτὸν Ἀντίοχον τὸν Στρατηγόν, βλ. G. W. Bowersock, “Polytheism and Monotheism in Arabia and the Three Palestines”, DOP 51, (1997), σσ. 1-10.

[ back ] 46. PG 89, 1415A-1850B, CPG III, 7843.

[ back ] 47. E. Chrysos, “Illuminating Darkness by Candlelight”, σ. 16.

[ back ] 48. PG 89, 1411, 1412 (Notitia).

[ back ] 49. PG 89, 1850C-1856C, CPG ΙΙΙ, 7844.

[ back ] 50. PG 91, 1428Α-1470C, CPG III, 7848.

[ back ] 51. Passio XX Martyrum Sabaitarum, AASS, Mart. III, (1668), 2*-14*, 3^a ed. 2*-12*, (BHG) 1200.

[ back ] 52. J. Nasrallah, Saint Jean de Damas, σ. 122. Συμφώνως πρὸς τὸν Κουκουλέν, Στέφανος ὁ Σαβαΐτης ἐδραματούργησε τὸν «θάνατον τοῦ Χριστοῦ», πρβλ. Φ. Κουκουλές, Βυζαντινῶν Βίος καὶ Πολιτισμός, τόμ. ϛ΄, σ. 111.

[ back ] 53. C. Carta, Leontius of Damascus: Vita di S. Stefano Sabaita, Quaderni de “La Terra Santa”. Jerusalem 1983, βλ. καὶ Bartolomeo Pirone, “Continuità Della Vita Monastica Nell’ Ottavo Secolo: S. Stefano Sabaita”, ἐν The Sabaite Heritage, ἔκδ. Joseph Patrich, σσ. 49-62.

[ back ] 54. Ὁ ἀρχαιότερος τίτλος θὰ ἠδύνατο ἴσως νὰ ἀποκατασταθῇ περίπου ὡς ἑξῆς «Ἱστορία ψυχωφελὴς ἐκ τῆς ἐνδοτέρας τῶν Αἰθιόπων χώρας τῆς Ἰνδῶν λεγομένης πρὸς τὴν ἁγίαν πόλιν μετενεχθεῖσα διὰ Ἰωάννου μοναχοῦ ἀνδρὸς τιμίου καὶ ἐναρέτου, μονῆς τοῦ ἁγίου Σάβα», πρβλ. F. Dölger, Der griechische Barlaam–Roman, ein werk des H. Johannes von Damaskos, Ettal 1953, σ. 12.

[ back ] 55. R. P. Blake, “La littérature grecque en Paléstine au VIII^e siecle”, σ. 374.

[ back ] 56. F. Carmela Vircillo, The Latin Dossier of Anastasius the Persian: Hagiographic Translations καὶ Transformations, (Studies and Texts 147), Pontifical Institute of Medieval Studies, Canada 2004, σ. 33, B. Flusin, Anastase le perse et l’ histoire de la palestine au début du VII Siècle, τόμ. 2, Paris 1992, σ. 53.

[ back ] 57. A. Kazhdan, A History of Byzantine Literature, σ. 385.

[ back ] 58. Κ. Μ. Μεϊμάρη, Βυζαντινὴ Ἁγιολογικὴ Βιογραφία, σσ. 83, 84.

[ back ] 59. J. Nasrallah, Saint Jean de Damas, σ.123.

[ back ] 60. N. H. Baynes-L.B. Moss, Βυζάντιο, σ. 310, βλ. καὶ A. Kazhdan – S. Gero, “Kosmas of Jerusalem: A More Critical Approach to his Biography”, BZ 82, (1989), σσ. 122-132.

[ back ] 61. Ἔκδ. ἀρχικὴ ὑπὸ P. Possinus, Thesaurus Asceticus, ἔν Παρισίοις 1684, σ. 345 ἑξ (λείπει παρὰ Migne), βλ. K. Krumbacher, Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Λογοτεχνίας, τόμ. α΄, σσ. 301, 302, βλ. καὶ S. Vailhé, “Les ecrivains de Mar Saba”, Echo d’Orient 2, (1898-1899), σσ. 1-11 καὶ 33-47.

[ back ] 62. Yoram Tsafrir, Gideon Foerster, “The Dating of the ‘Earthquake of the Sabbatical Year’ of 749 C. E. in Palestine”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies 55, (1992), σσ. 231-235.

[ back ] 63. Passio xx Martyrum Sabaitarum, AASS, Mart. III, σ. 170, Y. Hirschfeld, “Euthymius and his Monastery In the Judean Desert”, Liber Annuus Studii Biblici Franciscani 43, (1993), σσ. 339-371.

[ back ] 64. S. H. Griffith, “Michael, The Martyr and Monk of Mar Sabas Monastery, At the Court of the Caliph Abd Al-Malik, Christian Apologetics and Martyrology in the Early Islamic Period”, ΑRAM 6, (1994), σσ. 115-148, Monica J. Blanchard, “The Georgian Version of The Matyrdom of Saint Michael, Monk of Mar Sabas Monastery”, ARAM 6, (1994), σσ. 149-163.

[ back ] 65. P. Peeters, “La Passion de S. Pierre de Capitolios”, Anal. Boll. 57, (1930), σσ. 299-333.

[ back ] 66. PMBZ, (#8591), σ. 94.

[ back ] 67. T. Pott, La reforme liturgique byzantine, Roma 2000, N. Egender, “La formation et l’influence du typikon liturgique de Saint-Sabas”, ἐν The Sabaite Heritage, ἔκδ. Joseph Patrich, σσ. 209-216.

[ back ] 68. P. Lemerle, Ὁ Πρῶτος Βυζαντινὸς Οὐμανισμός, σ. 102.

[ back ] 69. Αὐτόθι, σ. 71.

[ back ] 70. G. Cavallo, “Qualche riflessione sulla continuità della cultura Greca in Oriente tra i Secoli VII e VIII”, BZ 85, (1995), σσ. 13-22.

[ back ] 71. A. Kazhdan, A History of Byzantine Literature (650-850), σ. 99.

[ back ] 72. Συμφώνως πρὸς τὴν μαρτυρίαν τοῦ Θεοφάνους περὶ τῶν χρόνων μετὰ τὸν χαλίφην Χαροῦν ἀλ-Ρασίντ (768-809 μ.Χ.): «Αἱ κατὰ τὴν ἁγίαν Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν πόλιν ἐκκλησίαι ἠρήμωνται, τά τε μοναστήρια τῶν δύο μεγάλων λαυρῶν, τοῦ ἐν ἁγίοις Χαρίτωνος καὶ Κυριακοῦ καὶ τοῦ ἁγίου Σάβα, καὶ τὰ λοιπὰ κοινόβια τῶν ἁγίων Εὐθυμίου καὶ Θεοδοσίου. Ἐπεκράτησεν δὲ τῆς τοιαύτης ἀναρχίας ἡ κατ’ ἀλλήλων καὶ ἡμῶν μιαιφονία ἔτη πέντε», Θεοφάνους, Χρονογραφία, ἔκδ. C. de Boor, σ. 484,^18-19. Τὴν αὐτὴν μαρτυρίαν παραδίδει καὶ ὁ Κωνσταντῖνος Πορφυρογέννητος ὁ λέγων ὅτι «ὁμοίως δὲ καὶ αἱ κατὰ τὴν ἔρημον διαβόητοι λαῦραι τοῦ ἁγίου Χαρίτωνος καὶ τοῦ ἁγίου Σάβα, καὶ τὰ λοιπὰ μοναστήρια καὶ αἱ ἐκκλησίαι ἠρημώθησαν»,Ἔκθεσις τῆς βασιλείου τάξεως, ἔκδ. G. Moravcsik, κεφ. 22,^71-76, C. Mango, “Greek Culture in Palestine after the Arab Conquest”, ἐν G. Cavallo et al., ἔκδ., Scritturi, Libri e Testi nelle Aree Provinciali di Bizanzio 1, (Spoleto 1991), σσ. 149- 150.

[ back ] 73. R. P. Blake, “La littérature grecque en Paléstine au VIIIe siecle”, σσ. 377-378.

[ back ] 74. Byzantine Monastic Foundation Documents, τόμ. 1, σσ. 87, 88, βλ. καὶ J. Patrich, “The Sabaite Heritage: An Introductory Survey”, ἐν The Sabaite Heritage, ἔκδ. Joseph Patrich, σσ. 1-27.

[ back ] 75. Σ. Εὐστρατιάδου, «Ἀνδρέας Κρήτης ὁ Ἱεροσολυμίτης», Νέα Σιὼν 29, (1934), σσ. 673–683.

[ back ] 76. M. F. Auzepy, “De la Palestine à Constantinople (VIII-IX Siècles): Etienne Le Sabaïte et Jean Damascène”, TM 12, (1994), σσ. 183-217. Διὰ πλείονας εἰδήσεις περὶ τῶν ὑμνογράφων τῆς Μεγάλης Λαύρας τοῦ Ἁγίου Σάβα βλ. C. Hannick, “Hymnographie et hymnographes Sabaites”, ἐν The Sabaite Heritage, ἔκδ. Joseph Patrich, σσ. 217-228.

[ back ] 77. Milka Levy-Rubin and Benjamin Z. Kedar, “A Spanish Source on Mid- Ninth Century Mar Saba”, ἐν The Sabaite Heritage, ἔκδ. Joseph Patrich, σσ. 63-72, τῆς ἰδίας, “The Reorganization of the Patriarchate of Jerusalem During the Early Muslim Period”, ARAM 15, (2003), σσ. 197-226.

[ back ] 78. Θεοδώρου Στουδίτου, Ἐπιστολαί, ἔκδ. G. Fatouros, τόμ. 1-2 [CFHB, Series Berolinensis 31, Berlin 1992], ἐπ. 149, 25.

[ back ] 79. P. T. R. Gray, “The Sabaite Monasteries and the Christological Controversies (478-533)”, ἐν The Sabaite Heritage, ἔκδ. Joseph Patrich, σσ. 237-244.

[ back ] 80. Boruria Bitton–Ashkelony and Aryeh Kofsky, “Monasticism in the Holy Land”, ἐν Christian and Christianity in the Holy Land from the Origins to the Latin Kingdoms, ἔκδ. Ora Limor and Guy G. Stroumsa, σ. 277, βλ. καὶ Lorenzo Perrone, “‘Rejoice Sion, Mother of all Churches’: Christianity in the Holy Land During the Byzantine Era”, ἐν Christian and Christianity in the Holy Land from the Origins to the Latin Kingdoms, ἔκδ. Ora Limor and Guy G. Stroumsa, σσ. 141-173.

[ back ] 81. Ἀναφέρεται ὁ Γεώργιος Μοναχὸς εἰς τὰς δύο ἐπισκέψεις τοῦ ἁγίου Σάβα εἰς τὴν ΚΠολιν λέγων ὅτι «ἐπὶ αὐτοῦ (Ἀναστασίου) εἰσῆλθεν ὁ μέγας Σάβας ἐν ΚΠόλει. τὸ πρῶτον, καὶ τὸ δεύτερον ἐπὶ Ἰουστινιανοῦ», βλ. Γεωργίου Μοναχοῦ, Χρονικόν, PG 110, 772D.

[ back ] 82. Βίος Σάβα, ἔκδ. E. Schwartz, σ. 175, βλ. καὶ Philip Mayerson, “Justinian’s Novel 103 and the Reorganization of Palestine”, Bulletin of the American Schools of Oriental Research 269, (1988), σσ. 65-71.

[ back ] 83. L. Perrone, “Palestinian Monasticism, The Bible, and Theology in the Wake of the Second Origenist Controversy”, ἐν The Sabaite Heritage, ἔκδ. Joseph Patrich, σσ. 245-260.

[ back ] 84. Bouria Bitton–Ashkelony and Aryeh Kofsky, “Monasticism in the Holy Land”, ἐν Christians and Christianity in the Holy Land from the Origins to the Latin Kingdoms, ἔκδ. Ora Limor and Guy G. Stroumsa, Brepols 2006, σ. 275.

[ back ] 85. Κατὰ τὸν ϛ΄ αἰ. ἡ Νέα Λαύρα τοῦ ἁγίου Σάβα εἰς τὴν Παλαιστίνην ἐγένετο κέντρον Ὠριγενιστικοῦ κινήματος διὰ θέματα ὅπως ἡ προΰπαρξις τῶν ψυχῶν καὶ ἡ καθολικὴ σωτηρία, N. H. Baynes-H. ST. Moss, Βυζάντιο, σ. 214, βλ. καὶ Lorenzo Perrone, “Palestinian Monasticism, The Bible, and Theology in the Wake of the Second Origenist Controversy”, ἐν The Sabaite Heritage, ἔκδ. Joseph Patrich, σσ. 245-260.

[ back ] 86. Σύνοδος ΚΠόλεως καὶ Ἱεροσολύμων ἐν ἔτει 536, ἔκδ. E. Schwartz, Berlin 1940, τόμ. 3, σ. 165, 26.

[ back ] 87. Ἀποτέλεσμα τῆς Περσικῆς καὶ Ἀραβικῆς ἐπεκτάσεως κατὰ τὸν ζ΄ αἰ. ἦτο εἰσροὴ μεταναστῶν καὶ προσφύγων εἰς τὴν Ῥώμην καὶ κατὰ τὰς ἀρχὰς τοῦ η΄ αἰ. οἱ κάτοικοι τῆς Συρίας καὶ τῆς Παλαιστίνης ἀπετέλεσαν σημαντικὴν παρουσίαν ἐκεῖ. Ἡ παρουσία τῶν μοναχῶν τῆς μονῆς τοῦ ἀββᾶ Σάβα εἰς τὴν Ῥώμην βεβαιώνεται ἀπὸ τὰς πράξεις τῆς Συνόδου τοῦ Λατερανοῦ τὸ 649, εἰς τὴν ὁποῖαν διεδραμάτισαν ἐνεργὸν ῥόλον, βλ. Ann van Dijk, Jerusalem, “Antioch, Rome, and Constantinople: The Peter Cycle in the Oratory of Pope John VII (705-707)”, DOP 55, (2001), σσ. 305-328.

[ back ] 88. J. Nasrallah, Saint Jean de Damas, σ. 118.

[ back ] 89. Milka Levy-Rubin, “The Role of The Judaean Desert Monasteries in The Monothelite Controversy in The Seventh-Century Palestine”, ἐν The Sabaite Heritage, ἔκδ. Joseph Patrich, σσ. 283-300.

[ back ] 90. C. Mango and R. Scott, The Chronicle of Theophanes Confessor, σσ. 472.

[ back ] 91. S. H. Griffith, “Anthony David of Baghdad, Scribe and Monk of Mar Sabas: Arabic in the Monasteries of Palestine”, Church History 58, (1989), σσ. 7-19.

[ back ] 92. A. Jotischky, “Greek Orthodox and Latin Monasticism around Mar Saba under Crusader Rule”, ἐν The Sabaite Heritage, ἔκδ. Joseph Patrich, σσ. 85-96.

[ back ] 93. Einar Joranson, “The alleged Frankish Protectorate in Palestine”, The American Historical Review 32, (1927), σσ. 241-261.

[ back ] 94. A. Jotischky, “Greek Orthodox and Latin Monasticism around Mar Saba under Crusader Rule”, βλ. ἀνωτέρω.

[ back ] 95. Yehoshoua Frenkel, “Political and Social aspects of Islamic religious endowments (awqāf): Saladin in Cairo (1169-73) and Jerusalem (1187-93)”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies 62, (1999), σσ. 1-20.

[ back ] 96. Ch. M. Brand, “The Byzantines and Saladin 1185-1192: Opponents of the Third Crusade”, Speculum 37, (1962), σσ. 167-181.

[ back ] 97. J. Patrich, “The Sabaite Heritage”, ἐν The Sabaite Heritage, ἔκδ. Joseph Patrich, σ. 6.

[ back ] 98. Αὐτόθι.

[ back ] 99. Byzantine Monastic Foundation Documents, τόμ. 4, σ. 1312.

[ back ] 100. J. Patrich, “The Sabaite Heritage”, ἐν The Sabaite Heritage, ἔκδ. Joseph Patrich, σ. 7.

[ back ] 101. J. Patrich, “The Sabaite Heritage”, ἐν The Sabaite Heritage, ἔκδ. Joseph Patrich, σ. 7.

[ back ] 102. Byzantine Monastic Foundation Documents, τόμ. 4, σ. 1313.

[ back ] 103. Βίος Σάβα, ἔκδ. E. Schwartz, σ. 117.

[ back ] 104. Αὐτόθι, σσ. 118,^21-32-119,^1-14.

[ back ] 105. J. Patrich, “The Sabaite Heritage”, ἐν The Sabaite Heritage, ἔκδ. Joseph Patrich, σσ. 18-24.

[ back ] 106. J. Patrich, “The Sabaite Heritage”, ἐν The Sabaite Heritage, ἔκδ. Joseph Patrich, σ. 24.

[ back ] 107. P. Peeters, “La Passion de s. Michel le Sabaiste”, Anal. Boll. 48, (1930), σσ. 65-98.

[ back ] 108. K. Krumbacher, Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Λογοτεχνίας, τόμ. α΄, σ. 329.

[ back ] 109. Α. Παπαδοπούλου-Κεραμέως, ΑΙΣ, τόμ. ε΄, σσ. 169-179, πρβλ. καὶ σσ. 422-424, (BHG 113).

[ back ] 110. Ὁ Θ. Δετοράκης ἀναφέρει ὅτι ὁ Ἀνδρέας ἐνωρὶς εἰς ἡλικίαν 14 ἢ 15 ἐτῶν εἰσῆλθεν εἰς τὴν ἐν Ἱεροσολύμοις Μονὴν τοῦ ἁγίου Σάβα, ἔνθα παρηκολούθησεν τὴν ἐγκύκλιον παιδείαν καὶ ἐμυήθη εἰς τὴν θεολογίαν καὶ τὴν λειτουργίαν καὶ μουσικὴν πρᾶξιν, πρβλ. Θ. Δετοράκη, Οἱ ἅγιοι τῆς πρώτης Βυζαντινῆς περιόδου τῆς Κρήτης καὶ ἡ σχετικὴ πρὸς αὐτοὺς φιλολογία, Ἀθῆναι 1970, σ. 171. Ἡ κτῆσις λοιπὸν τῆς Ἑλληνικῆς παιδείας τοῦ Ἀνδρέου Κρήτης ἐγένετο καθ’ οὓς χρόνους διέτριβεν εἰς τὴν Ἁγίαν Πόλιν καὶ πρὸ τῆς ἐλεύσεώς του εἰς τὴν ΚΠολιν.

[ back ] 111. Α. Παπαδοπούλου-Κεραμέως, ΑΙΣ, τόμ. ε΄, σ. 171.

[ back ] 112. «Βίος τοῦ ἁγίου Ἀνδρέου, ἀρχιεπισκόπου Κρήτης τοῦ Ἱεροσολυμίτου», Ἀ. Ἀργυρίου, Μακαρίου τοῦ Μακρῆ Συγγράμματα, Θεσσαλονίκη 1996, σσ. 132-133, (BHG 114), βλ. καὶ N. B. Τωμαδάκη, Ἡ Βυζαντινὴ Ὑμνογραφία καὶ Ποίησις, σ. 185.

[ back ] 113. Θ. Δετοράκη, Βυζαντινὴ Φιλολογία, τόμ. β΄, σ. 293.

[ back ] 114. N. B. Τωμαδάκη, Ἡ Βυζαντινὴ Ὑμνογραφία καὶ Ποίησις, σ. 185, Α. Παπαδοπούλου-Κεραμέως, ΑΙΣ, τόμ. ε΄, σσ. 169-179.

[ back ] 115. Θεοφάνους, Χρονογραφία, ἔκδ. C. de Boor, σ. 362.

[ back ] 116. Θεοφάνους, Χρονογραφία, ἔκδ. C. de Boor, σ. 382.

[ back ] 117. Ν. Β. Τωμαδάκη, Ἡ Βυζαντινὴ Ὑμνογραφία καὶ Ποίησις, τόμ. β΄, σ. 188.

[ back ] 118. Σ. Εὐστρατιάδου, «Ἀνδρέας Κρήτης ὁ Ἱεροσολυμίτης», Νέα Σιὼν 29, (1934), σσ. 673-683.

[ back ] 119. Περὶ τῆς εἰκονομαχίας ἐπὶ τοῦ Λέοντος τοῦ Γ΄ γενικῶς βλ. Stephen Gero, Byzantine Iconoclasm During the Reign of Leo III with Particular Αttention to the Oriental Sources, CSCO, vol. 346, tom. 41, Louvain 1973.

[ back ] 120. Ν. Β. Τωμαδάκη, Ἡ Βυζαντινὴ Ὑμνογραφία καὶ Ποίησις, τόμ. β΄, σ. 188.

[ back ] 121. Σ. Εὐστρατιάδου, Ἀγιολόγιον τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, σσ. 39-40.

[ back ] 122. PMBZ, (# 362), σσ. 117-119.

[ back ] 123. M. F. Auzepy, “La carrière d’ André de Crète”, BZ 85, (1995), σσ. 1-12.

[ back ] 124. A. Kazhdan, A History of Byzantine Literature (650-850), σ. 46.

[ back ] 125. Θ. Δετοράκη, Βυζαντινὴ Φιλολογία, τόμ. β΄, σ. 294.

[ back ] 126. CPG ΙΙΙ, 8170-8228.

[ back ] 127. Θ. Δετοράκη, Βυζαντινὴ Φιλολογία, τόμ. β΄, σ. 294, συνολικὴ ἔκδοσις βλ. PG 97, 805A-1302B (21 λόγοι καὶ ὕμνοι).

[ back ] 128. CPG ΙΙΙ, 8220-8228.

[ back ] 129. Ν. Β. Τωμαδάκη, Ἡ Βυζαντινὴ Ὑμνογραφία καὶ Ποίησις, τόμ. β΄, σ. 202.

[ back ] 130. Σ. Εὐστρατιάδου, «Ἀνδρέας Κρήτης ὁ Ἱεροσολυμίτης», Νέα Σιὼν 29, (1934), σσ. 673–683.

[ back ] 131. Περὶ τῶν χαρακτηριστικῶν γνωρισμάτων τῶν κανόνων τοῦ Ἀνδρέου Κρήτης βλ. τὴν μελέτην τοῦ G. Schirò, “Caratteristiche dei canoni di Andrea Cretese”, Κρητικὰ Χρονικὰ 15-16 (1961), σσ. 113-139.

[ back ] 132. Θ. Δετοράκη, Βυζαντινὴ Φιλολογία, τόμ. β΄, σ. 295.

[ back ] 133. Παντελέημων Τσορμπατζόγλου, «Ὁ Ἀνδρέας Κρήτης (660-740) καὶ ὁ πιθανὸς χρόνος συγγραφῆς τοῦ Μεγάλου Κανόνος» (CPG 8219), Βυζαντινά 24, (2004), σσ. 7-42.

[ back ] 134. Σ. Π. Κούτσα, Ἀδαμιαῖος Θρῆνος. Ὁ Μέγας Κανὼν Ἀνδρέου Κρήτης. Εἰσαγωγή-κείμενο-μετάφραση-σχόλια, Ἀθῆναι 1981, βλ. καὶ τὴν ἀνάλυσιν τοῦ Μ. Κανόνος ὑπὸ τοῦ Π. Χρήστου, Θεολογικὰ Μελετήματα 4 (1981), σσ. 229-275.

[ back ] 135. Ἀξίζει νὰ σημειωθῇ ὅτι καὶ μετγενέστερος Σαβαΐτης μοναχὸς ὁ Ἀκάκιος (ιγ΄ αἰ.) ἡρμήνευσε τὸν Μέγαν Κανόνα τοῦ Ἀνδρέου Κρήτης, βλ. Antonia Giannouli, Der Kommentar des Akakios Sabaïtes zum Großen Kanon des Andreas von Kreta, Studien zu Überlieferung und Quellen. Text auf der Basis des Codex Athous Dionysiou 268, τόμ. I-II, Wien 1997.

[ back ] 136. Σ. Ἰω. Κουρούση, «Ὁ Συμβολισμὸς τῆς διακρίσεως ‘Πράξεως’ καὶ ‘Θεωρίας’ (Σχόλιον εἰς τὸν Μέγαν Κανόνα τοῦ ἁγίου Ανδρέου Κρήτης)», ΕΕΒΣ ΝΑ΄, (2003), σσ. 535-550.

[ back ] 137. Τὸ κείμενον εἶναι ἀπὸ τὸ Τριῴδιον Κατανυκτικόν (Πέμπτη τοῦ Μεγάλου Κανόνος), Ἔκδοσις Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ἐν Ἀθήναις 1960, ᾠδὴ δ΄, σσ. 277, βλ. καὶ PG 97, 1329D-1385C, ἐδῶ 1348C-1349A.

[ back ] 138. Τριῴδιον Κατανυκτικόν, (Πέμπτη τοῦ Μεγάλου Κανόνος), ᾠδὴ δ΄, σ. 277.

[ back ] 139. Σ. Ἰω. Κουρούση, «Ὁ Συμβολισμὸς τῆς διακρίσεως ‘Πράξεως’ καὶ ‘Θεωρίας’», βλ. ἀνωτέρω.

[ back ] 140. Περὶ διαφόρων ἀποριῶν, PG 91, 1369D-1372B.

[ back ] 141. Ὁ Φίλων ἑρμηνεύων τὴν Ῥαχὴλ καὶ τὴν Λείαν ἀναφέρει: «Ῥαχήλ, ἡ σώματος εὐμορφία, νεωτέρα Λείας, τοῦ κατὰ ψυχὴν κάλλους, ἀναγράφεται», Περὶ ὧν νήψας ὁ Νῶε εὔχεται καὶ καταρᾶται, ἔκδ. P. Wendland, τόμ. 2, Berlin 1897, 12,^1-2.

[ back ] 142. Σ. Ἰω. Κουρούση, Ὁ Συμβολισμὸς τῆς διακρίσεως «Πράξεως» καὶ «Θεωρίας», βλ. ἀνωτέρω.

[ back ] 143. PG 40, 1105C-1206D (λατινιστί), CPG III, 5555, Αὐγουστῖνος Ἰορδανίτης, Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν ἀββᾶ Ἡσαΐου λόγοι κθ΄, Ἱερουσαλὴμ 1911, βλ. καὶ Α. Σιμωνοπετρίτου, Ἀσκητικοὶ Λόγοι τοῦ Ἀββᾶ Ἡσαΐα, Λόγος 3 «Περὶ συνειδήσεως τῶν καθημένων ἐν τοῖς κελλίοις», Ἀθήνα 2006.

[ back ] 144. Λόγος 4: IX, PG 40, 1118D, Α. Σιμωνοπετρίτου, Ἀσκητικοὶ Λόγοι τοῦ Ἀββᾶ Ἡσαΐα, Λόγος 3 «Περὶ συνειδήσεως τῶν καθημένων ἐν τοῖς κελλίοις», σ. 106.

[ back ] 145. Λόγος 4: X, PG 40, 1118D, Σ. Ἰω. Κουρούση, «Ὁ Συμβολισμὸς τῆς διακρίσεως ‘Πράξεως’ καὶ «Θεωρίας», βλ. ἀνωτέρω.

[ back ] 146. Τριῴδιον Κατανυκτικόν, (Πέμπτη τοῦ Μεγάλου Κανόνος), ᾠδὴ δ΄, σ. 277.

[ back ] 147. Ἔξοδ. (20, 21).

[ back ] 148. Περὶ Βίου Μωϋσέως, ἔκδ. J. Daniélou, 3^η ἔκδ, [Sources Chrétiennes 1, Paris 1968], 2, 299.

[ back ] 149. Ἐξήγησις τοῦ ᾄσματος τῶν ᾀσμάτων, ἔκδ. H. Langerbeck, τόμ. 6, Leiden 1960, σ. 323,^1-4.

[ back ] 150. Τριῴδιον Κατανυκτικόν, (Πέμπτη τοῦ Μεγάλου Κανόνος), ᾠδὴ δ΄, σ. 277.

[ back ] 151. Περὶ εἰρήνης, (λόγος 6), PG 35, 728Β.

[ back ] 152. Τριῴδιον Κατανυκτικόν, (Πέμπτη τοῦ Μεγάλου Κανόνος), ᾠδὴ β΄, σ. 273.

[ back ] 153. Κατὰ Εὐνομίου, ἔκδ. W. Jaeger, 2 τόμοι, Leiden 1960, τόμ. 2, 3, 9, 12, 5-6.

[ back ] 154. Ἐπιστολὴ πρὸς Ῥωμαίους, ἔκδ. F. X. Funk and F. Diekamp, τόμ. 2, 3^η ἔκδ. Tübingen, ἐπισ. 12, 7, 2, 4.

[ back ] 155. Τριῴδιον Κατανυκτικόν, (Πέμπτη τοῦ Μεγάλου Κανόνος), ᾠδὴ δ΄, σ. 278.

[ back ] 156. Εἰς τὸ γενέθλιον τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ λόγος, PG 56, 385. Πρβλ. Σταύρου Ἰ. Κουρούση, Ἐκκλησιαστικὴ Ῥητορικὴ: Πηγὴ ἐμπνεύσεως τῆς Βυζαντινῆς ὑμνογρφίας, ἐν Michael Grünbart (ed.), Theatron, Rhetorische Kultur in Spätantike und Mittelalter/Rhetorical Culture in Late Antiqity and the Middle Ages, τόμ. 13, Berlin–New York 2007, σ. 183.

[ back ] 157. Τριῴδιον Κατανυκτικόν, (Πέμπτη τοῦ Μεγάλου Κανόνος), ᾠδὴ δ΄, σ. 278.

[ back ] 158. Ἰουστίνου Φιλοσόφου καὶ Μάρτυρος, Ἐρωτήσεις Χριστιανικαὶ πρὸς Ἕλληνες, 3, 2, PG 6, 1433B.

[ back ] 159. Τριῴδιον Κατανυκτικόν, (Πέμπτη τοῦ Μεγάλου Κανόνος), ᾠδὴ δ΄, σ. 276, βλ. καὶ Π. Β. Πάσχου, Ὁ Μέγας Κανὼν τοῦ ἁγίου Ἀνδρέου Κρήτης. Μικρὴ εἰσαγωγὴ εἰς τὴν κατανυκτικὴ ποίησή του, Ῥιζάρειος Ἐκκλησιαστικὴ Παιδεία 4, (1988), σσ. 315-326.

[ back ] 160. Ὕμνοι, ἔκδ. J. Grosdidier de Matons, 5 τόμοι, [Sources Chrétiennes 99, 110, 114, 128, 283. Paris 1964-1981], ὕμν. 32-45: τόμ. 4, ὕμν. 37, προοίμιον.

[ back ] 161. Ὁμήρου,Ἰλιάς, ἔκδ. T. W. Allen, τόμοι, 2-3, Oxford 1931, A, 351.

[ back ] 162. Εἱρμὸς ᾠδῆς ς΄ Ἀναστασίμου Κανόνος ἤχου γ΄, Σ. Εὐστρατίαδου, Εἱρμολόγιον, (Μνημεῖα Ἁγιολογικά), Ἁγιορειτικὴ Βιβλιοθήκη, Chennevieres-Sur-Marne 1932, σ. 86.

[ back ] 163. Σ. Εὐστρατίαδου, Εἱρμολόγιον, σ. 231.

[ back ] 164. Ἱκέτιδες, ἔκδ. G. Murray, 2^η ἔκδ. Oxford 1955, 524-526.

[ back ] 165. Ἱππῆς, ἔκδ. V. Coulon and M. van Daele, τόμ. 1, Paris 1923, 967-969.

[ back ] 166. Σ. Εὐστρατιάδου, Eἱρμολόγιον, σ. 107.

[ back ] 167. Εἰς τὴν Μεταμόρφωσιν τοῦ Κυρίου, PG 97, 949A.

[ back ] 168. Συμπόσιον, ἔκδ. J. Burnet, τόμ. 2, Oxford 1901, 218ε.

[ back ] 169. PG 94, 429A-490B.

[ back ] 170. Tusculum-Lexikon griechischer und lateinischer Autoren des Altertums und des Mittelalters, von Wolfgang Buchwald, Armin Hohlweg, Otto Prinz 1982, σ. 254.

[ back ] 171. «Βίος καὶ πολιτεία τῶν ὁσίων Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ καὶ Κοσμᾶ», ἔκδ. Ἀ. Παπαδοπούλου Κεραμέως, ΑΙΣ., τόμ. δ΄, σσ. 271-302, (BHG 394).

[ back ] 172. Θ. Δετοράκη, Κοσμᾶς ὁ Μελῳδός , Βίος καὶ ἔργον, σσ. 32-35, βλ. καὶ ODB, τόμ. 2, σ. 1053.

[ back ] 173. Αὐτόθι, σσ. 35-37, Κ. Μ. Μεϊμάρη, Βυζαντινὴ Ἁγιολογικὴ Βιογραφία, σ. 66.

[ back ] 174. Φαίνεται ὅτι ὁ αὐτὸς Ἀραβικὸς Βίος στηρίζεται εἰς ἕνα παλαιότερον συντιθέντα πρὸ τοῦ ἔτους 969, ὁ ὁποῖος ἔχει ἐπιζήσει ἐν μέρει εἰς τὸ Ἑλληνικὸν κείμενον τοῦ πατριάρχου Ἰωάννου Ἱεροσολύμων, βλ. S. H. Griffith, “The Church of Jerusalem and the ‘Melkites’: The Making of an Arab Orthodox Christian Identity in the World of Islam (750-1050 CE)”, ἐν Christian and Christianity in the Holy Land from the Origins to the Latin Kingdoms, ἔκδ. Ora Limor and Guy G. Stroumsa, Brepols 2006, σ. 192.

[ back ] 175. Θεοφάνους, Χρονογραφία, ἔκδ. C. de Boor, σ. 408, 26.

[ back ] 176. Ὁ Ἰωάννης Δαμασκηνὸς πιθανῶς ἀφιέρωσεν ὁμιλίαν εἰς τὸν ἅγιον Πέτρον τὸν ἐν Μαϊουμᾷ, τὸν μαρτυρήσαντα, ἐπειδὴ ἀνεθεμάτισε τὸν Μωάμεθ, καὶ ὁ ὁποῖος «τὴν διὰ ξίφους τιμωρίαν ὑποστὰς μάρτυς ἀνεδείχθη», βλ. Θεοφάνους, Χρονογραφία, ἔκδ. C. de Boor, σ. 417,^13,14.Ἡ ὁμιλία ὅμως δὲν ἐσώθη εἰς τὸ corpus τῶν ἔργων τοῦ Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, βλ. Ferdinandus Cavallera, Patrologiae Graecae Indices, Paris 1912, σσ. 65-67.

[ back ] 177. Ὁ Kotter προτείνει τὸ 650 ἔτος γεννήσεως Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, ἐνῷ ὁ J. Nasrallah προτείνει 655/660, βλ. J. Nasrallah, Saint Jean de Damas, σ. 81, A. Louth, St. John Damascene, Traditional and Originality in Byzantine Theology, Oxford 2002, σ. 5.

[ back ] 178. Βλ. τὴν οἰκογένειαν Μανσοῦρ εἰς τὰ εἰσαγωγικὰ ἀνωτέρω.

[ back ] 179. A. Kazhdan – S. Gero, “Kosmas of Jerusalem: A More Critical Approach to his Biography”, BZ 82 (1989), σσ. 122-132, βλ. J. Nasrallah, Saint Jean de Damas, σ. 83, 84.

[ back ] 180. A. Louth, “John of Damascus and the Making of the Byzantine Theological Synthesis”, ἐν The Sabaite Heritage, ἔκδ. Joseph Patrich, σσ. 301-304.

[ back ] 181. A. Louth, St. John Damascene, σ. 27.

[ back ] 182. Ὁ Ἰωάννης κατεῖχεν ἐξέχουσαν θέσιν εἰς τὴν διοίκησιν τῶν Ὀμμεϋαδῶν εἰς τὴν Δαμασκὸν ὡς συγγραφεὺς καὶ σιλεντιάριος τοῦ ἀμηρᾶ τῆς χώρας, βλ. J. Nasrallah, Saint Jean de Damas, σ. 95, ἀλλὰ ὁ λόγος ὅστις τὸν ὤθησε νὰ ἀφήσῃ τοιαύτην θέσιν καὶ νὰ μονάσῃ εἶναι ἄγνωστος. Ἴσως αἱ ἀρχειακαὶ μεταρρυθμίσεις καὶ ἡ εἰσαγωγὴ τῶν Ἀράβων ὑπαλλήλων τὸν ἔκαμαν νὰ αἰσθάνεται ξένος καὶ ἀνεπιθύμητος εἰς τὸν χῶρον του ἢ μᾶλλον ἐπιέσθη ὑπὸ τῶν πέριξ του κύκλων νὰ ἀποδεχθῇ τὸ Ἰσλάμ, διὰ τοῦτο προετίμησε νὰ παραιτηθῇ ἀπὸ τὴν θέσιν του καὶ νὰ μονάσῃ, βλ. Kamal Al-Yazji, Yuhanna Al-Dimashqi: Arauhu al-lahutiya, σσ. 80, 81. Ὑπεστηρίχθη ὅτι ὁ λόγος ὅστις ὤθησε τὸν Ἰωάννην Δαμασκηνὸν νὰ ἐγκαταλείψῃ τὴν θέσιν του εἰς τὴν αὐλὴν τῶν Ὀμμεϋαδῶν δύναται νὰ εἶναι τὸ γεγονὸς τῆς ἀποτομῆς τῆς χεῖρός του ὑπὸ τοῦ χαλίφου (μᾶλλον Umar ibn Abd al-Aziz (717-720) κατ’ ἐπιστολὴν τοῦ Λέοντος Γ΄ πρὸς τὸν χαλίφην, βλ. Asad Rustum, “Iconoclasm and Orthodox Sunday”, Paper submitted to the Eleventh International Congress for Byzantine Studies, September 15-20-1968, Libanon 1991 σ. 26, βλ. καὶ PG 94, 1232-1420. Κατόπιν τῆς ἀποκαταστάσεως τῆς χεῖρός του ὁ Ἰωάννης ἐφάνη ἐνώπιον τοῦ χαλίφου ζητῶν ἄδειαν ὅπως ἀκολουθήσῃ ἐκεῖνον τὸν λέγοντα «Ἐγώ εἰμι ἡ ὁδός» (κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγέλιον, 14:6). Τότε ὁ Ἰωάννης ὑπεχώρησεν ἀπὸ τὴν ὑπηρεσίαν τοῦ χαλίφου, βλ. A. Louth, St. John Damascene, σσ. 17, 18, J. Nasrallah, Saint Jean de Damas, σσ. 100-105. Αἱ Πράξεις τῆς Ζ΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου ἀναφέρουν ὅτι ὁ Ἰωάννης ἐκλρονόμησε τὴν θέσιν τοῦ πατρός του διότι συγκρίνουν τὴν ἀποχώρησιν τοῦ Ἰωάννου εἰς τὴν Μονὴν τοῦ ἀββᾶ Σάβα πρὸς τὸν ἀπόστολον Ματθαῖον, ὅστις προτοῦ γίνῃ μαθητὴς τοῦ Χριστοῦ ὑπῆρξε δημόσιος τελώνης, Mansi, 13, 357.

[ back ] 183. Α. Παπαδοπούλου Κεραμέως, ΑΙΣ., τόμ. δ΄, σ. 311.

[ back ] 184. D. J. Sahas, “Cultural Interaction During the Umayyad Period”, βλ. ἀνωτέρω.

[ back ] 185. «Βίος τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ συγγραφεὶς παρὰ Ἰωάννου πατριάρχου Ἱεροσολύμων», PG 94, 445B.

Ὁ A. Louth ἀμφισβητεῖ τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ Ἰωάννης Δαμασκινὸς ὑπῆρχε μοναχὸς εἰς τὴν ὀνομαστὴν Μονὴν τοῦ ἁγίου Σάβα ἐπειδὴ δὲν ὑπάρχει μνεία τῆς Μονῆς ταύτης εἰς τὸ συναξάριον τοῦ Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ ἐν Synaxarium Constantinopolitanum τοῦ ι΄ αἰῶνος, ἀλλὰ εἰς τὸν Ἑλληνικὸν Βίον συγγραφέντα ὑπὸ Ἰωάννου Ζ΄ Πατριάρχου Ἱεροσολύμων, βλ. A. Louth, St. John Damascene, σ. 6, ἢ κατὰ τὴν κρίσιν τοῦ S. H. Griffith, λόγῳ τῆς ἐλλείψεως τῆς ὑποστηρίξεως τῆς ἀπόψεως ταύτης εἰς τὰς Σαβαϊτικὰς πηγὰς τὰς ἰδίας, S. H. Griffith, “The Church of Jerusalem and the ‘Melkites’: The Making of an Arab Orthodox Christian Identity in the World of Islam (750-1050 CE)”, ἐν Christian and Christianity in the Holy Land from the Origins to the Latin Kingdoms, σ. 192, ἢ διότι μελετηταί τινες θεωροῦν ὡς ἀντιφατικὰς τὰς ἀπόψεις τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ περὶ τῶν σεπτῶν εἰκόνων πρὸς ἐκείνας τῶν συγχρόνων μοναχῶν τῆς ἰδίας μονῆς, βλ. M. F. Auzapy, “De la Palestine à Constantinople (VIII-IX Siècles): Etienne Le Sabaïte et Jean Damascène”, TM 12, (1994), σ. 184.

[ back ] 187. Θ. Δετοράκη, Βυζαντινὴ Φιλολογία, τόμ. β΄, σ. 308.

[ back ] 188. Γεωργίου Κεδρηνοῦ, Σύνοψις Ἱστοριῶν, τόμ. 1, σ. 799,^15-17.

[ back ] 189. Β. Ἰ. Φειδᾶ, Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία α΄, Ἀπ’ ἀρχῆς μέχρι τὴν Εἰκονομαχίαν, Ἀθῆναι 2002, σ. 775.

[ back ] 190. S. H. Griffith, “The Church of Jerusalem and the ‘Melkites’: The Making of an Arab Orthodox Christian Identity in the World of Islam (750-1050 CE)”, ἐν Christian and Christianity in the Holy Land from the Origins to the Latin Kingdoms, σ. 193.

[ back ] 191. Θεοφάνους, Χρονογραφία, ἔκδ. C. de Boor, σ. 408,^25-26.

[ back ] 192. Αὐτόθι, σ. 417,^14-16.

[ back ] 193. Σ. Εὐστρατιάδου, Ἁγιολόγιον τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, σ. 232.

[ back ] 194. Σούδας Λεξικόν, ι, 467,^1-5.

[ back ] 195. A. Louth, St. John Damascene, σ. 7.

[ back ] 196. Φιλόσοφα Κεφάλαια, ἔκδ. B. Kotter, Die Schriften des Johannes von Damaskos, τόμ. 1, [Patristische Texte und Studien 7, Berlin 1969], t2-t4.

[ back ] 197. ODB, τόμ. 2, σ. 1152.

[ back ] 198. Θ. Δετοράκη, Βυζαντινὴ Φιλολογία, τόμ. β΄, σ. 309.

[ back ] 199. S. H. Griffith, “The Church of Jerusalem and the ‘Melkites’: The Making of an Arab Orthodox Christian Identity in the World of Islam (750-1050 CE)”, ἐν Christian and Christianity in the Holy Land from the Origins to the Latin Kingdoms, σ. 195.

[ back ] 200. Otto F. A. Meinardus, “Historical Notes on the Lavra of Mar Sabas”, Eastern Churches Review 2, (1968-69), σσ. 392-401. Ἡ Πηγὴ Γνώσεως τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ ἀποτελεῖ τὸ πρότυπον ἔργον τῆς Βυζαντινῆς Ὀρθοδοξίας τὸ ὁποῖον τὴν ὁρίζει (τὴν Ὀρθοδοξίαν), ἐνῷ συγχρόνως τὴν διακρίνει ἀπὸ τὴν Δυτικὴν Ὀρθοδοξίαν, B. N. Τατάκης, Ἡ Βυζαντινὴ Φιλοσοφία, (Βιβλιοθήκη Γενικῆς Παιδείας 5), Ἀθήνα, 1977, σ. 113.

[ back ] 201. NPNF, 2^η σειρά, τόμ. 9, ἔκδ. Philip Schaff, 1997, σ. 636.

[ back ] 202. Κ. Ν. Τσιρπανλής, «Ἡ Συμβολὴ τοῦ Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ εἰς τὴν φιλοσοφίαν τῆς θεολογίας», ἐν Πατερικαὶ, Θεολογικαὶ καὶ Ἱστορικαὶ Μελέται, Τόμ. α΄, Ἀθῆναι 1985, σσ. 89-101.

[ back ] 203. G. D. Ziakas, “Greek Thought to Christian East”, σ. 89.

[ back ] 204. Περὶ Αἱρέσεων, ἔκδ. B. Kotter, Die Schriften des Johannes von Damaskos, τόμ. 4, [Patristische Texte und Studien 22, Berlin 1981], 19-67. Εἰς τὴν σύνταξιν τοῦ Περὶ Αἱρέσεων ἔργου αὐτοῦ βλ. τὴν μελέτην τοῦ O. Knorr, “Zur Überlieferungsgeschichte des ‘Liber de Haeresibus’ des Johannes von Damaskus (650-754)”, BZ 91, (1998), σσ. 59-69.

[ back ] 205. S. H. Griffith, “The Church of Jerusalem and the ‘Melkites’: The Making of an Arab Orthodox Christian Identity in the World of Islam (750-1050 CE)”, ἐν Christian and Christianity in the Holy Land from the Origins to the Latin Kingdoms, σ. 196.

[ back ] 206. Ἐν τέλει τῶν ἑκατὸν χριστιανικῶν αἱρέσεων ὁ Δαμασκηνὸς ἐμελέτησε καὶ τὸ Ἰσλάμ καὶ εἶχε βαθεῖαν ἐπίδρασιν οὐ μόνον ἐπὶ τῆς Χριστιανικῆς θεολογίας ἀλλὰ καὶ ἐπὶ τοῦ σχηματισμοῦ τῆς Μουσουλμανικῆς θεολογίας, βλ. Aldo Mieli, La Science Arabe et son rôle dans l’évolution Scientifique mondiale, Leiden 1938, σ. 68. Ἔνιοι ἰσχυρίζονται ὅτι ὁ Ἰωάννης Δαμασκηνὸς ἐγνώριζε τὴν Ἀραβικὴν γλῶσσαν. Ἦτο ἐξοικειωμένος μὲ τὸ Κοράνιον καὶ τὸ Ἰσλὰμ καὶ ἔγραψε βραχὺ ἐγχειρίδιον εἰς τὰ Ἑλληνικὰ πρὸς χρῆσιν τῶν Χριστιανῶν εἰς τὴν θρησκευτικὴν συζήτησιν μὲ τοὺς Μουσουλμάνους, Διάλεξις Σαρακηνοῦ καὶ Χριστιανοῦ, [ἀμφιβ.], ἔκδ. B. Kotter, Die Schriften des Johannes von Damaskos, τόμ. 4, [Patristische Texte und Studien 22, Berlin 1981, ὅπως ἐπίσης μίαν αὐστηρὰν κριτικὴν τοῦ Ἰσλὰμ εἰς ἓν κεφάλαιον εἰς τὸ ἔργον του Περὶ Αἱρέσεων (PG 94, 763B-773A), G. F. Hourani, “Islamic and non-Islamic Origins of Mutazilite Ethical Rationalism”, International Journal of Middle East Studies 7, (1976), σσ. 59-87. Τοῦτο τὸ κεφάλαιον περιέχει σύντομον ἀνασκευὴν τῶν Ἰσλαμικῶν δογμάτων, J. Nasrallah, Saint Jean de Damas, σ. 181. Ὡς πρὸς τὰς ἀνασκευὰς τοῦ Ἰω. Δαμασκηνοῦ τῶν διδασκαλιῶν τοῦ Ἰσλὰμ βλ. H. Becker, Islamstudien, Leipzig 1924, σσ. 432-439, D. Sahas, John of Damascus on Islam, the Heresy of the Ismaelites, Brill 1972, Η. Δ. Νικολακάκη, «Τὸ Ἰσλὰμ κατὰ τὸν Ἅγιον Ἰωάννην Δαμασκηνόν», ΕΕΘΣΠΘ, ν. σ. 1, (1990), σσ. 259-296.

[ back ] 207. Τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ Ἰω. Δαμασκηνὸς ἦτο ἐν τῇ ὑπηρεσίᾳ τοῦ Πατριάρχου Ἱεροσολύμων ὑποθέτει ὅτι ἠσχολεῖτο μὲ τὰ ἐκεῖ θεολογικὰ ζητήματα καὶ ὅτι τὸ ἀκροατήριόν του ἦσαν οἱ χριστιανοὶ ὀρθόδοξοι τοῦ χαλιφάτου, τῶν ὁποίων οἱ κύριοι ἀντίπαλοι ἦσαν οἱ Ἰακωβῖται, οἱ Νεστοριανοί, οἱ Μανιχαῖοι καὶ οἱ Μουσουλμάνοι, δηλ. οἱ ἴδιοι ἀντίπαλοι μὲ τοὺς ὁποίους ἠσχολεῖτο ὁ ἴδιος εἰς ὅλα του τὰ ἔργα, βλ. S. H. Griffith, “The Church of Jerusalem and the ‘Melkites’: The Making of an Arab Orthodox Christian Identity in the World of Islam (750-1050)”, ἐν Christian and Christianity in the Holy Land from the Origins to the Latin Kingdoms, σ. 193.

[ back ] 208. Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, ἔκδ. B. Kotter, Die Schriften des Johannes von Damaskos, τόμ. 2, [Patristische Texte und Studien 12, Berlin 1973], 3-239.

[ back ] 209. Θ. Δετοράκη, Βυζαντινὴ Φιλολογία, τόμ. β΄, σ. 309.

[ back ] 210. Κ. Ν. Τσιρπανλής, «Ἡ Συμβολὴ τοῦ Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ εἰς τὴν φιλοσοφίαν τῆς θεολογίας», σ. 92.

[ back ] 211. Εἰσαγωγὴ δογμάτων στοιχειώδης, ἔκδ. B. Kotter, “Die Schriften des Johannes von Damaskos”, τόμ. 1, [Patristische Texte und Studien 7, Berlin 1969], 20-26.

[ back ] 212. Περὶ τῶν ἐν πίστει κεκοιμημένων, [Νόθ.], PG 95, 248A-278C. Περὶ τῆς συγγραφῆς τοῦ Ψευδο- Δαμασκηνοῦ καὶ τῆς ἀποδόσεως αὐτῆς εἰς τὸν Μ. Σύγκελλον, βλ. παρά Mihailo Popovic, “Zum Bild des Römischen Kaisers Trajan in der byzantinischen literatur”, W. Huranalner, J. Koder, Maria A. Stassinopoulou, “Wiener Byzantinistik und neograestik. Beitrage zum Symposion vierzig Jahre”, Wien 2004, σ. 339.

[ back ] 213. Περὶ τῆς Ἁγίας Τριάδος, [ἀμφιβ.], PG 95, 9A-18A, Θ. Δετοράκη, Βυζαντινὴ Φιλολογία, τόμ. β΄, σ. 310.

[ back ] 214. Εἰς πρὸς Ῥωμαίους ἐπιστολήν, [ἀμφιβ.], PG 95, 441A-1034A.

[ back ] 215. ΘΗΕ, λῆμμα ὑπὸ Π. Χρήστου, Ἀθῆναι 1965, τόμ. 6, σσ. 1218-1231.

[ back ] 216. CPG III, 8079.

[ back ] 217. Ὁ B. Kotter ἐκτιμᾷ ὅτι δὲν πρόκειται περὶ τριῶν λόγων, ἀλλὰ περὶ τριῶν παραλλαγῶν ἑνὸς καὶ τοῦ αὐτοῦ λόγου, βλ. Λόγος ἀπολογητικὸς πρὸς τοὺς διαβάλλοντας τὰς ἁγίας εἰκόνας, ἔκδ. B. Kotter, Die Schriften des Johannes von Damaskos, τόμ. 3, [Patristische Texte und Studien 17, Berlin 1975], 65-200. βλ. καὶ D. J. Sahas, «Ὕλη and φύσις in John of Damascus ‘Orations in defense of the Icons’», Studia Patristica 23, (1989), σσ. 66-73.

[ back ] 218. βλ. S. H. Griffith, “The Church of Jerusalem and the ‘Melkites’: The Making of an Arab Orthodox Christian Identity in the World of Islam (750-1050 CE)”, ἐν Christian and Christianity in the Holy Land from the Origins to the Latin Kingdoms, σ. 194.

[ back ] 219. Av. Cameron, “The Eastern Provinces in the 7^th Century AD”, σ. 290.

[ back ] 220. Peter Brown, “A Dark-Age Crisis: Aspects of the Iconoclastic Controversy”, The English Historical Review 88, (1973), σσ. 1-34.

[ back ] 221. Περὶ τῆς εἰκονομαχίας ἐπὶ τοῦ Κωνσταντίνου Ε΄ γενικῶς βλ. Stephen Gero, Byzantine Iconoclasm During the Reign of Constantine V with Particular Αttention to the Oriental Sources, CSCO, vol. 384, Tom. 52, Louvain 1977, Paul J. Alexander, “Church Councils and Patristic Authority: The Iconoclastic Councils of Hiereia (754) and St. Sophia (815)”, Harvard Studies in Classical Philology 63, (1958), σσ. 493-505, βλ. καὶ Milton V. Anastos, “The Ethical Theory of Images formulated by the Iconoclasts in 754 and 815”, DOP 8, (1954), σσ. 151-160.

[ back ] 222. Περὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ἔκδ. B. Pruche, 2^η ἔκδ. [Sources Chrétiennes 17, Paris 1968], 18, 45, 19.

[ back ] 223. Gerhart B. Ladner, “The Concept of the Image in the Greek Fathers and the Byzantine Iconoclastic Controversy”, DOP 7, (1953), σσ. 1-34.

[ back ] 224. Κατὰ Νεστοριανῶν, ἔκδ. B. Kotter, Die Schriften des Johannes von Damaskos, τόμ. 4, [Patristische Texte und Studien 22, Berlin 1981], 263-288.

[ back ] 225. Τιμοθέου Ἄνθη, «Ὁ Κατὰ Μανιχαίων Διάλογος τοῦ Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ», Θεολογία 75, τεῦχ. 1, (2004), σσ. 241-286 καὶ τεῦχ. 2, (2004), σσ. 417-465.

[ back ] 226. Περὶ τῶν ἰδιωμάτων τῶν ἐν τῷ ἑνὶ Χριστῷ τῷ κυρίῳ ἡμῶν δύο φύσεων, ἐξ ἐπιδρομῆς δὲ καὶ περὶ δύο θελημάτων καὶ ἐνεργειῶν καὶ μιᾶς ὑποστάσεως, ἔκδ. B. Kotter, Die Schriften des Johannes von Damaskos, τόμ. 4, [Patristische Texte und Studien 22, Berlin 1981], 173-231.

[ back ] 227. A. Louth, St. John Damascene, σ. 25.

[ back ] 228. Ἱερὰ Παράλληλα, PG 95, 1042A-1588A καὶ (Continuatio) PG 96, 9A-441A,Ἱερὰ Παράλληλα, PG 96, 468B-544D.

[ back ] 229. Περὶ τῶν ἁγίων νηστειῶν, PG 95, 64A-78B.

[ back ] 230. Περὶ τῶν ὀκτὼ τῆς πονηρίας πνευμάτων, [Νόθ.], PG 95, 80A-84B.

[ back ] 231. Περὶ ἀρετῶν καὶ κακιῶν, [Νόθ.], PG 95, 85C-97C.

[ back ] 232. CPG III, 8057-8068.

[ back ] 233. ΒΗG 170= PG 96, 1252A-1320A=CΡG III, 8082.

[ back ] 234. BHG 424d=CPG III, 8084.

[ back ] 235. CPG III, 8086.

[ back ] 236. A. Louth, St. John Damascene, σ. 26.

[ back ] 237. A. Kazhdan, A History of Byzantine Literature (650-850), σ. 79.

[ back ] 238. Φιλόσοφα Κεφάλαια, ἔκδ. B. Kotter, Die Schriften des Johannes von Damaskos, τόμ. 1, [Patristische Texte und Studien 7, Berlin 1969], προοίμιον,^43-50.

[ back ] 239. Φιλόσοφα Κεφάλαια, ἔκδ. B. Kotter, Die Schriften des Johannes von Damaskos, τόμ. 1, προοίμ.,^61-62.

[ back ] 240. Αὐτόθι, τόμ. 1, 2,^9-12.

[ back ] 241. ΘΗΕ, λῆμμα ὑπὸ Π. Χρήστου, Ἀθῆναι 1965, τόμ. 6, σσ. 1218-1231.

[ back ] 242. K. Krumbacher, Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Λογοτεχνίας, τόμ. α΄, σσ. 59, 60.

[ back ] 243. Ὁ Βίος Βαρλαὰμ καὶ Ἰωάσαφ, ἔκδ. G. R. Woodward and H. Mattingly, Cambridge 1914.

[ back ] 244. Ὁ Βίος Βαρλαὰμ καὶ Ἰωάσαφ, ἔκδ. G. R. Woodward and H. Mattingly, σ. 396.

[ back ] 245. Κ. Μ. Μεϊμάρη, Βυζαντινὴ Ἁγιολογικὴ Βιογραφία, σσ. 62, 63.

[ back ] 246. Ὁ Βίος Βαρλαὰμ καὶ Ἰωάσαφ, ἔκδ. G. R. Woodward and H. Mattingly, σ. 444.

[ back ] 247. Αὐτόθι, σ. 6.

[ back ] 248. «Ἔκδοσις ἀκριβὴς ὀρθοδόξου πίστεως», ἔκδ. B. Kotter, 23, 38, 39.

[ back ] 249. Κ. Μ. Μεϊμάρη, Βυζαντινὴ Ἁγιολογικὴ Βιογραφία, σσ. 62, 63.

[ back ] 250. K. Krumbacher, Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Λογοτεχνίας, τόμ. γ΄, σ. 204.

[ back ] 251. Αὐτόθι.

[ back ] 252. Βίβλος Χρονική, ἔκδ. I. Bekker, [CSΗΒ. Bonn 1836], σσ. 167, 172.

[ back ] 253. Ἑορτάζονται εἰς τὰς 30 Μαΐου εἰς τὴν Ἀνατολικὴν Ὀρθόδοξον Ἐκκλησίαν. Εἰς Τὸ Ἁγιολόγιον τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας τοῦ Εὐστρατιάδου ἀναφέρεται Βαρλαὰμ ὅσιος (Μαΐου 30) ἄνευ βιογραφικοῦ ὑπομνήματος ὅτι ἐτελειώθη ἐν εἰρήνῃ. Ἀναφέρει ἐπὶ πλέον ὁ Σ. Εὐστρατιάδης ὅτι ὁ Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης εἰκάζει ὅτι εἶναι ὁ Βαρλαὰμ ὁ κατηχήσας τὸν Ἰωάσαφ βασιλέα τῶν Ἰνδῶν καὶ ἑλκύσας αὐτὸν εἰς τὴν μοναχικὴν πολιτείαν, βλ. Σ. Εὐστρατιάδου, Ἁγιολόγιον τῆς Ὀρθοδόξου Ἑκκλησίας, σ. 71. Ὁ Ἰωάσαφ ἀναφέρεται ἐπίσης ὡς ὅσιος, υἱὸς βασιλέως τῆς Ἰνδίας Ἀβενὴρ (Αὐγούστου 26), ἄνευ βιογραφικοῦ ὑπομνήματος ὅτι ἐτελειώθη ἐν εἰρήνῃ, αὐτόθι, σ. 240.

[ back ] 254. Ἔκδ. J. Fr. Boissonade, Anecdota Graeca, τόμ. 4, 1832, σσ. 1-365, βλ. καὶ J. R. Harris and J. A. Robinson, The Apology of Aristides, Cambridge 1891 (Texts and Studies, I, 2), σσ. 37-43.

[ back ] 255. D. M. Lang, “ ‘Wisdom and Lies’: Variations on a Georgian Literary Theme”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies 18, (1956), σσ. 436-448.

[ back ] 256. J. A. Boyle, “The Balavariani (Barlaam and Josaphat): A Tale from the Christian East translated from the Old Georgian”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies 30, (1967), σσ. 195-196.

[ back ] 257. ANF, τόμ. 10, σ. 398.

[ back ] 258. A. Kazhdan – S. Gero, “Kosmas of Jerusalem: A More Critical Approach to his Biography”, BZ 82, (1989), σσ. 122-132.

[ back ] 259. Ὁ Βίος Βαρλαὰμ καὶ Ἰωάσαφ, ἔκδ. G. R. Woodward and H. Mattingly, σ. 396,^10-18.

[ back ] 260. Ἀριστείδου, Ἀπολογία, ἔκδ. C. Vona, Rome 1950, I, 1,^1-4. Ὅσον ἀφορᾷ εἰς τὴν χρονολογίαν τοῦ Ἀριστείδου, ὁ Εὐσέβιος Καισαρείας λέγει ῥητῶς ὅτι ἡ Ἀπολογία ἐξεφωνήθη ἐνώπιον τοῦ Ἀδριανοῦ εἰς τὰς Ἀθήνας τὸ ἔτος 125 μ.Χ. βλ. Εὐσεβίου Καισαρείας, Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία, ἔκδ. G. Bardy, δ΄, 3, 3. βλ. καὶ Ἱερωνύμου, Liber de Viris Illustribus, MPL 23, κεφ. 20, 671, 672.

[ back ] 261. D. M. Lang, “St. Euthymius the Georgian and the Barlaam and Joasaph Romance”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies 17, (1955), σσ. 306-325.

[ back ] 262. Διὰ πλείονας πληροφορίας βλ. Hans-Georg Beck, Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Δημώδους Λογοτεχνίας, Ἀθήνα 1989, σσ. 78-86.

[ back ] 263. D. M. Lang, “The Life of the Blessed Joasaph: A new Oriental Christian Version of the Barlaam and Joasaph Romance” (Jerusalem, Greek Patriarchal Library: Georgian MS 140), Bulletin of the School of Oriental and African Studies 20, (1957), σσ. 389-407.

[ back ] 264. Ibn Al-Nadim, Al-Fihrist, τόμ. 1, σ. 424.

[ back ] 265. βλ. Φ. Κουκουλέ, Βυζαντινῶν Βίος καὶ Πολιτισμός, τόμ. ϛ΄, σ. 111, George La Piana, The Byzantine Theater, Speculum 11, (1936), σσ. 171-211.

[ back ] 266. Γεωργίου Κεδρηνοῦ, Σύνοψις Ἱστοριῶν, τόμ. 1, σ. 799,^12-15.

[ back ] 267. Διὰ τὸ ὑμνογραφικὸν ἔργον τοῦ Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ βλ. Σ. Εὐστρατιάδου, «Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς καὶ τὰ ποιητικὰ αὐτοῦ ἔργα», Νέα Σιὼν 26, (1933), σσ. 530-538, 27, (1932), σσ. 329-353 καὶ 28, (1933), σσ. 11-25.

[ back ] 268. Εἰς τὸν Ἰωάννην τὸν Δαμασκηνὸν προσγράφονται οἱ δύο πρῶτοι ἰαμβικοὶ κανόνες, ὁ δὲ τρίτος εἴτε εἰς τὸν Δαμασκηνὸν εἴτε εἴς τινα Ἰωάννην Ἀρκλᾶν. Συμφώνως πάντως πρὸς τὸν Εὐστάθιον Θεσσαλονίκης οἱ ἰαμβικοὶ κανόνες δὲν εἶναι ἔργα Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ εἰς τὸν ὁποῖον συνήθως προσγράφονται, βλ. (Προοίμιον εἰς τὸν ἐξηγηθησόμενον ἰαμβικὸν κανόνα, PG 136, 505D). Τὰς θέσεις τοῦ Εὐσταθίου δέχεται καὶ ἡ σύγχρονος ἔρευνα συνδέουσα τοὺς ἰαμβικοὺς τούτους κανόνας πρὸς ποιητὰς προερχομένους ἐκ τῆς εἰκονομαχικῆς παρατάξεως καὶ πιθανῶς κατὰ τὴν β΄ περίοδον τῆς εἰκονομαχίας, βλ. Silvia Ronchey, “Those ‘Whose Writings were Exchanged’. John of Damascus, George Choiroboscus and John ‘Arklas’ according to the Prooimion of Eustathius’s Exegesis” in Canonem Iambicum de Pentecoste, “Novum Millenium”, Studies on Byzantine History and Culture dedicated to Paul Speck, Aldershot 2001, σσ. 327-336, βλ. καὶ τῆς αὐτῆς, “An Introduction to Eustathios’ ‘Exegesis in Canonem Iambicum’ ’’, DOP 45, (1991), σσ. 149-158.

[ back ] 269. Περὶ τοῦ βίου καὶ ἔργου τοῦ Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ βλ. J. M. Hoeck, “Stand und Aufgaben der Damaskhnos-Forschung”, OCP 17, (1951), σσ. 5-60, PMBZ, (#2969), σσ. 258-262.

[ back ] 270. Ἰαμβικὸς Κανὼν εἰς τὴν τοῦ Χριστοῦ Γέννησιν (Μηναῖον Δεκεμβρίου ΚΕ΄), ᾠδὴ ζ΄, εἱρμός, βλ. ΜΑΔ, ἐν Ἀθήναις 1975, σ. 208.

[ back ] 271. Ὁμήρου, Ἰλιάς, ἔκδ. T. W. Allen, Β, 455.

[ back ] 272. Ἕτερος Κανὼν ἰαμβικὸς τοῦ ἁγίου Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ (Μηναῖον Ἰανουαρίου ϛ΄), ᾠδὴ ς΄, βλ. ΜΑΔ, ἐν Ἀθήναις 1974, σ. 83.

[ back ] 273. Ὁμήρου, Ὀδύσσεια, ἔκδ. P. von der Mühll, Basel, Helbing and Lichtenhahn 1962, γ, 1.

[ back ] 274. Διὰ περαιτέρω βλ. Θ. Δετοράκη, «Κλασσικαὶ ἀπηχήσεις εἰς τὴν Βυζαντινὴν Ὑμνογραφίαν», ΕΕΒΣ, ΛΘ΄-Μ΄, (1972-1973), σσ. 148-161.

[ back ] 275. Ὁμήρου, Ὀδύσσεια, ἔκδ. P. von der Mühll, Basel, Helbing and Lichtenhahn, δ, 565.

[ back ] 276. Ποίημα Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, (Κυριακὴ τοῦ Πάσχα), ᾠδὴ ζ΄, 2, Πεντηκοστάριον, σ. 22.

[ back ] 277. Ἡρακλεῖδαι, ἔκδ. J. Diggle, τόμ. 1, Oxford 1984, 23.

[ back ] 278. Ποίημα Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, (Κυριακὴ τοῦ Πάσχα), ᾠδὴ ε΄, 2, Πεντηκοστάριον, σ. 19.

[ back ] 279. Ἱστορίαι, ἔκδ. Ph.-E. Legrand, 9 τόμοι, Paris, 1932-1954, VII, 141, 16.

[ back ] 280. Ὀππιανοῦ, Ἁλιευτικά, ἔκδ. A.W. Mair, Cambridge 1928, III, 235.

[ back ] 281. Εἱρμὸς ᾠδῆς α΄ Κανόνος εἰς τὸν Ἅγιον Μάρτυρα Σαββάτιον, βλ. Σ. Εὐστρατίαδου, Εἱρμολόγιον, σ. 98.

[ back ] 282. Ὁμήρου, Ἰλιάς, ἔκδ. T. W. Allen, Σ, 309.

[ back ] 283. Ποίημα Ἰωάννου Μοναχοῦ, (Μηναῖον Μαρτίου ΚΕ΄), ᾠδὴ η΄, 3, βλ. ΜΑΔ, ἐν Ἀθήναις 1973, σ. 101.

[ back ] 284. Ἀργοναυτικά, ἔκδ. H. Fraenkel, Oxford 1961, IV, 855.

[ back ] 285. Ποίημα Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, (Κυριακὴ τοῦ Πάσχα), ᾠδὴ δ΄, Πεντηκοστάριον, σ. 18.

[ back ] 286. Κ. Μ. Μεϊμάρη, Βυζαντινὴ Ἁγιολογικὴ Βιογραφία, σ. 21.

[ back ] 287. Ῥωμαϊκὴ Ἱστορία, ἔκδ. L. Schopen and I. Bekker, 3 τόμοι, [CSHB, Bonn 1855], τόμ. 3, σ. 490,^11-14.

[ back ] 288. Christ-Paranikas, Anthologia Graeca Carminum Christianorum, Leipzig 1871, σ. XLI.

[ back ] 289. Σούδας Λεξικόν, ι, 467,^1-9.

[ back ] 290. Γεωργίου Κεδρηνοῦ, Σύνοψις Ἱστοριῶν, τόμ. 1, σ. 799,^13-15.

[ back ] 291. Ἐφραὶμ τοῦ Θρᾳκός, Χρονικόν, ἔκδ. I. Bekker, [CSHB, Bonn 1840], 10106-10111.

[ back ] 292. «Βίος καὶ πολιτεία καὶ μερικὴ θαυμάτων διήγησις τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Κοσμᾶ τοῦ ποιητοῦ», ἔκδ. ὑπὸ Θ. Δετοράκη, ἀνέκδοτος βίος Κοσμᾶ Μαϊουμᾶ, ΕΕΒΣ 41, (1974), σσ. 259-296.

[ back ] 293. ODB, τόμ. 2, σ. 1152.

[ back ] 294. Τὸ Συναξάριον ΚΠόλεως θέλει τὴν 15^ην Ἰανουαρίου ὡς ἡμέραν ἑορτῆς τοῦ Κοσμᾶ, ἐνῷ χειρόγραφά τινα τὴν 14^ην Ὀκτωβρίου, βλ. Σ. Εὐστρατιάδου, Ἁγιολόγιον τῆς Ὀρθοδόξου Ἑκκλησίας σ. 257, A. Kazhdan – S. Gero, “Kosmas of Jerusalem: A More Critical Approach to his Biography”, BZ 82, (1989), σσ. 122-132, βλ. καὶ PMBZ, (#4089), σσ. 609-612.

[ back ] 295. Θ. Δετοράκη, Κοσμᾶς ὁ Μελῳδός, Βίος καὶ ἔργον, σ. 120.

[ back ] 296. Ἡ ἀκροστιχὶς «Τοῦ ταπεινοῦ Κοσμᾶ ὕμνος» ἀκολουθεῖ τὸ καθιερωμένον Ῥωμανικὸν πρότυπον «Τοῦ ταπεινοῦ Ῥωμανοῦ ὕμνος», βλ. Μηναῖα τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ τῆς Ῥώμης (1888-1901), τόμ. ϛ΄, σ. 416, H. Follirei, Initia Hymnorum Graecorum, 5 τόμοι, Roma (1960-1965), τόμ. ε΄, σ. 295, Δετοράκη, Βυζαντινὴ Φιλολογία, τόμ. β΄, σ. 345.

[ back ] 297. Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanae, ed. H. Delehaye (Brussels 1902), στ. 395-396 (Ἰανουαρίου ΙΕ΄), Ἀρχ. «Τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ μνήμη τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Κοσμᾶ τοῦ Ποιητοῦ», βλ. Θ. Δετοράκη, Κοσμᾶς ὁ Μελῳδός, Βίος καὶ ἔργον, σ. 2, PMBZ, (#4089), σσ. 609-612.

[ back ] 298. «Βίος τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ συγγραφεὶς παρὰ Ἰωάννου πατριάρχου Ἱεροσολύμων», PG 94, 429A-490B, βλ. καὶ (BHG 884).

[ back ] 299. A. Kazhdan – S. Gero, “Kosmas of Jerusalem: A More Critical Approach to his Biography”, BZ 82, (1989), σσ. 122-132.

[ back ] 300. A. Kazhdan, “Kosmas of Jerusalem: 2. Can We Speak of his Political Views”, Muséon 103, (1990), σσ. 329-346.

[ back ] 301. «Ἐξηγήσεις εἰς τοὺς ἐν ταῖς ἱεραῖς δεσποτικαῖς ἑορταῖς ἐκτεθέντας κανόνας παρὰ τῶν ἁγίων καὶ σοφῶν ποιητῶν Κοσμᾶ καὶ Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ», PG 133, 1009-1010 (Operum Recensio), βλ. καὶ Φ. A. Δημητρακοπούλου, “The Exegeses of the Canons in the Twelfth Century as School Texts”, Δίπτυχα 1, (1979), σ. 148.

[ back ] 302. Ἑορτοδρόμιον ἤτοι ἑρμηνεία εἰς τοὺς ᾀσματικοὺς κανόνας τῶν δεσποτικῶν καὶ θεομητορικῶν ἑορτῶν ὑπὸ Νικοδήμου ἐν μοναχοῖς ἐλαχίστου τοῦ Ἁγιορείτου, Βενετία 1836.

[ back ] 303. Ποιήματα, ἔκδ. L. G. Westerink, Stuttgart 1992, ποίημα 24,^1t-4t.

[ back ] 304. K. Krumbacher, Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Λογοτεχνίας, τόμ. β΄, σ. 560.

[ back ] 305. Σ. Εὐστρατιάδου, «Κοσμᾶς Ἱεοροσολυμίτης ὁ Ποιητὴς ἐπίσκοπος Μαϊουμᾶ», Νέα Σιὼν 28, (1933), σσ. 83-91.

[ back ] 306. P. Bourdeaux, Codices Parisini [Catalogus Codicum Astrologorum Graecorum 8. 3. Brussels, 1912], 120-122.

[ back ] 307. Ὕμνοι, ἔκδ. J. Grosdidier de Matons, ὕμν. 13, 25, 3.

[ back ] 308. Κανὼν εἰς τὴν Χριστοῦ Γέννησιν, (Μηναῖον Δεκεμβρίου ΚΕ΄), ᾠδὴ α΄, 3, βλ. ΜΑΔ, σ. 205.

[ back ] 309. Ὕμνοι, ἔκδ. J. Grosdidier de Matons, ὕμν. 10, 5, 6.

[ back ] 310. Κανὼν εἰς τὴν Κοίμησιν τῆς Θεοτόκου, (Μηναῖον Αὐγούστου ΙΕ΄), ᾠδὴ δ΄, εἱρμός, βλ. ΜΑΔ, ἐν Ἀθήναις 1973, σ. 85.

[ back ] 311. Ὕμνοι, ἔκδ. J. Grosdidier de Matons, ὕμν. 36, 1, 1.

[ back ] 312. Ὡς γνωστόν, ὁ Κοσμᾶς ὁ Μελῳδὸς συνέθεσε διὰ τὸ Μέγα Σάββατον τετραῴδιον μὲ ἀκροστιχίδα, εἰς τὸν σχηματισμὸν τῆς ὁποίας συμμετέχουν καὶ τὰ ἀρχικὰ τῶν εἱρμῶν, Σάββατον μέλπω μέγα, ὅμως ὁ κανών, ὅπως ἰσχυρίζεται ὁ Ε. Ἰω. Τωμαδάκης, παρουσιάζεται ὡς ἔργον τριῶν ποιητῶν: τῆς Κασσίας (α΄ μέρος α΄ ᾠδῆς), τοῦ Μάρκου Ἱδροῦντος (β΄ μέρος α΄ ᾠδῆς καὶ αἱ ᾠδαὶ γ΄, δ΄, ε΄) καὶ τοῦ Κοσμᾶ (αἱ ᾠδαί ς΄-θ΄), βλ. Ε. Ἰω. Τωμαδάκη, ᾌσματα τοῦ Τριῳδίου, τόμ. β΄, Ἀθῆναι 2004, σσ. 441, 444, Theodorus Prodromus, Ex expositione in Canonem Sabbati Sancti, PG 133, 1236D-1238B, βλ. καὶ A. Kazhdan-S. Gero, “Kosmas of Jerusalem: A More Critical Approach to his Biography”, BZ 82, (1989), σσ. 122-132.

[ back ] 313. Τριῴδιον Κατανυκτικόν (Μέγα Σάββατον πρωί), ᾠδὴ η΄, εἱρμός, ἔκδοσις Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ἐν Ἀθήναις 1994, σ. 982.

[ back ] 314. Θ. Δετοράκη, «Ῥωμανικαὶ ἐπιδράσεις εἰς τὴν ποίησιν Κοσμᾶ τοῦ Μελῳδοῦ», ΕΕΒΣ, ΜΔ΄, (1979-1980), 223-230.

[ back ] 315. Κανὼν εἰς τὴν Ὕψωσιν τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, (Μηναῖον Σεπτεμβρίου ΙΕ΄), ᾠδὴ ζ΄, εἱρμός, βλ. ΜΑΔ, ἐν Ἀθήναις 1959, σ. 100.

[ back ] 316. Ὁμήρου, Ἰλιάς, ἔκδ. T. W. Allen, ΙΔ, 396. Περὶ τῆς ἐμπνεύσεως ἐκ χωρίου τοῦ Γρηγορίου Θεολόγου βλ. τὸν Θ. Δετοράκην, «Προσθῆκαι εἰς τὸ πατερικὸν λεξικὸν τοῦ Lampe ἐκ τῶν ἔργων Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου», ΕΕΒΣ, ΜΕ΄, 1981-1982, σ. 142. Εἰς τὰ Ἔπη Ἠθικὰ τοῦ Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου ὅμως ἀπαντᾷ πῦρ βρομέον:

[ back ] 317. Ὁμήρου, Ὀδύσσεια, ἔκδ. P. von der Mühll, Basel, Helbing and Lichtenhahn, ιη, 154.

[ back ] 318. Τριῴδιον Κατανυκτικόν (Μεγάλη Δευτέρα πρωί), ᾠδὴ η΄, εἱρμός, ἔκδοσις Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ἐν Ἀθήναις 1994, σ. 832, βλ. καὶ Θ. Δετοράκη, Κλασσικαὶ ἀπηχήσεις εἰς τὴν Βυζαντινὴν Ὑμνογραφίαν, ΕΕΒΣ, ΛΘ΄-Μ΄, (1972-1973), σσ. 148-161.

[ back ] 319. Ἱκέτιδες, ἔκδ. G. Murray, 2^η ἔκδ. Oxford 1955, 496.

[ back ] 320. Τριῴδιον Κατανυκτικόν (Μεγάλη Δευτέρα πρωί), ᾠδὴ η΄, εἱρμός, ἔκδοσις Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ἐν Ἀθήναις 1960, σ. 361.

[ back ] 321. Ἀποσπάσματα, ἔκδ. H. Diels and W. Kranz, τόμ. 1, 6η ἔκδ. Berlin 1951, ἀποσ. 30, 4.

[ back ] 322. Κανὼν εἰς τὴν τοῦ Χριστοῦ Γέννησιν, (Μηναῖον Δεκεμβρίου ΚΕ΄), ᾠδὴ ς΄, εἱρμός, βλ. ΜΑΔ, σ. 207.

[ back ] 323. Κανὼν εἰς τὴν Ὕψωσιν τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, (Μηναῖον Σεπτεμβρίου ΙΔ΄), ᾠδὴ ζ΄, εἱρμός, βλ. ΜΑΔ, σ. 100.

[ back ] 324. Τριῴδιον Κατανυκτικόν (Μεγάλη Παρασκευή, Ἀκολουθία τῶν Ἁγίων Παθῶν), ᾠδὴ θ΄, 2, ἔκδοσις Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, σ. 914.

[ back ] 325. Κανὼν εἰς τὴν τοῦ Χριστοῦ Γέννησιν, (Μηναῖον Δεκεμβρίου ΚΕ΄), ᾠδὴ γ΄, 2, βλ. ΜΑΔ, σ. 206.

[ back ] 326. Σ. Εὐστρατιάδου, «Κοσμᾶς Ἱεροσολυμίτης ὁ Ποιητὴς ἐπίσκοπος Μαϊουμᾶ β΄», Νέα Σιὼν 28, (1933), σσ. 83-91.

[ back ] 327. PG 38, 341-679.

[ back ] 328. PG 38, 345.

[ back ] 329. Θ. Δετοράκη, Βυζαντινὴ Φιλολογία, τόμ. β΄, σ. 367.

[ back ] 330. Αὐτόθι, τόμ. β΄, σ. 347.

[ back ] 331. PG 38, 495, 496, 499, 513, 514, βλ. καὶ Σ. Εὐστρατιάδου, Κοσμᾶς Ἱεροσολυμίτης ὁ Ποιητὴς ἐπίσκοπος Μαϊουμᾶ β΄, Νέα Σιὼν 28, (1933), σσ. 83-91.

[ back ] 332. A. Kazhdan, «Kosmas of Jerusalem, 3. The Exegesis of Gregory of Nazianzos», Byzantion lxi, (1991), σσ. 396-412.

[ back ] 333. Κανὼν εἰς τὴν τοῦ Χριστοῦ Γέννησιν, ὁ παρὼν τοῦ κυρίου Κοσμᾶ, φέρων ἀκροστιχίδα τήνδε: Χριστὸς βροτωθείς, ἦν ὅπερ Θεὸς μένῃ (Μηναῖον Δεκεμβρίου ΚΕ΄), βλ. ΜΑΔ, σ. 205.

[ back ] 334. Ἔπη Δογματικά, PG 37, 460A.

[ back ] 335. Εἰς τὰ Θεοφάνια, (λόγος 38), PG 36, 312A.

[ back ] 336. Τριῴδιον Κατανυκτικόν (Μέγα Σάββατον πρωί), ᾠδὴ ς΄, 4, ἔκδοσις Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ἐν Ἀθήναις 1994, σ. 982.

[ back ] 337. Κατὰ Εὐνομίου, PG 29, 701C. Καὶ οἱ δύο συγγραφεῖς (Μ. Βασίλειος καὶ ὁ Κοσμᾶς) φένεται ὅτι ἐπηρεάζονται ὑπό τοῦ Ἀποστόλου Παύλου τοῦ λέγοντος περὶ τοῦ Χριστοῦ ὅτι εἶναι «πρωτότοκος ἐκ τῶν νεκρῶν», βλ. Κολ. (α΄, 18).

[ back ] 338. PMBZ, (# 2969), σσ. 258-262.

[ back ] 339. Πρόκειται περὶ τοῦ ἰδίου προσώπου, ἀφοῦ, κατὰ κανόνα, οἱ Σαβαΐται μοναχοὶ εἶναι γνωστοὶ ὡς Ἁγιοπολῖται, δηλ. Ἱεροσολυμῖται, βλ. PMBZ, (#6983), σσ. 223-226.

[ back ] 340. Βλ. AASS, XX Mart.

[ back ] 341. Τὸ 1959 ὁ G. Garitte ἀνεκάλυψε δύο ἀντίγραφα πλήρους Ἀραβικῆς ἐκδόσεως τοῦ Βίου τοῦ Στεφάνου Σαβαΐτου εἰς τὸ ὅρος Σινᾶ (Κώδ. 505 και 496), βλ. G. Garitte, “Le debut de la vie de S. Ettiene le Sabaite retrouvé en Arabe au Sinai”, Anal. Boll. 77 (1959), σσ. 332-369. Τὸ 1999 ὁ J. Lamoreaux, ἐδημοσίευσε μετάφρασιν τοῦ Ἀραβικοῦ Βίου τοῦ Στεφάνου Σαβαΐτου εἰς CSCO, Scirptores Arabici, τεύχη. 578, 579, τόμοι 50, 51, Lovanii in Aedibus Peeters 1999. Περὶ δὲ τοῦ Λεοντίου καὶ τοῦ Βίου τοῦ Στεφάνου Σαβαΐτου, βλ. J. Nasrallah, Histoire du mouvement litteraire dans l’Eglise Melchite du Ve au XXe siecle, τόμ. β΄, τεύχ. 2, Louvain 1988, σσ. 155-159, Bartolomeo Pirone, “Continuità della vita monastica nell’ottavo secolo: S. Stefano Sabaita”, ἐν The Sabaite Heritage, ἔκδ. Joseph Patrich, σσ. 49-62, Stephanus Sabaita Thaumaturgus, Vita a. Leontio (BHG 1670), J. Lamoreaux, “Some Notes on a Recent Edition of the Life of St. Stephen of Mar Sabas”, Anal. Boll. 113, (1995), σσ. 117-126, PMBZ, (#7010), σσ. 235-236., Θ. Δετοράκη, Βυζαντινὴ Φιλολογία, τόμ. β΄, σ. 367.

[ back ] 342. Θεοφάνους, Χρονογραφία, ἔκδ. C. de Boor, 410.

[ back ] 343. Βλ. π.χ. «Ποίημα Ἰωάννου μοναχοῦ καὶ Στεφάνου μοναχοῦ», Σ. Εὐστρατιάδου, «Στέφανος ὁ ποιητὴς ὁ Σαβαΐτης», Νέα Σιὼν 28, (1933), σσ. 594-602.

[ back ] 344. M. F. Auzepy, “De la Palestine à Constantinople (VIII-IX Siècles): Etienne Le Sabaïte et Jean Damascène”, TM 12, (1994), σ. 188.

[ back ] 345. Σ. Εὐστρατιάδου, Ἁγιολόγιον τῆς Ὀρθοδόξου Ἑκκλησίας, σ. 434.

[ back ] 346. Αὐτόθι.

[ back ] 347. M. F. Auzepy, “De la Palestine à Constantinople (VIII-IX Siècles): Etienne Le Sabaïte et Jean Damascène”, TM 12, (1994), σ. 192.

[ back ] 348. Βλ. π.χ. «Εἰς τὴν ἁγίαν Βαρβάραν», (Cod. Athon. Laur. B 32, fol. 69r), «Εἰς τὸν μάρτυρα Σαββάτιον», (Cod. Paris. gr. Coisl. 220, fol. 95v).

[ back ] 349. Κανὼν τῆς Περιτομῆς, (Μηναῖον Ἰανουαρίου Α΄), βλ. ΜΑΔ, ἐν Ἀθήναις 1974, σσ. 9-16.

[ back ] 350. PMBZ, (#7010), σσ. 235-236.

[ back ] 351. J. Nasrallah, Saint Jean de Damas, σ. 122, George La Piana, “The Byzantine Theater”, Speculum 11, (1936), σσ. 171-211, βλ. καὶ Π. Χρήστου, Ἑλληνικὴ Πατρολογία , Πρωτοβυζαντινὴ Περίοδος ς΄ – θ΄ αἰῶνος, τόμ. ε΄, Θεσσαλονίκη 1992, σ. 664.

[ back ] 352. Α. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Συλλογὴ Παλαιστινῆς καὶ Συριακῆς Ἁγιολογίας, Πετρούπολις 1907, σσ. 1-41, πρβλ. Σ. Εὐστρατίαδου, Ἁγιολόγιον τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, σσ. 1-2.

[ back ] 353. Σ. Εὐστρατιάδου, «Στέφανος ὁ ποιητὴς ὁ Σαβαΐτης», Νέα Σιὼν 28, (1933), σσ. 594-602.

[ back ] 354. Θ. Δετοράκη, Βυζαντινὴ Φιλολογία, τόμ. β΄, σ. 367.

[ back ] 355. Τὸ ὀφφίκιον τοῦ συγκέλλου ἐμφανίζεται πρὸς τὰς ἀρχὰς τοῦ ε΄ μ.Χ. αἰῶνος. Ὅπως φαίνεται ἀπὸ τὴν ὀνομασίαν του, λέξις σύνθετος ἐκ τῆς προθέσεως σὺν καὶ τῆς Λατινικῆς cella=κελλίον, ὁ σύγκελλος ἦτο ὁ συγκάτοικος τοῦ πατριάρχου, δηλ., τὸ πλέον ἔμπιστόν του πρόσωπον. Διὰ τοῦ συγκέλλου ἡ Αὐτοκρατορία ἤσκει ἔλεγχον εἰς τὸν Πατριάρχην. Ὁ σύγκελλος ὑπῆρχε τὸ σπουδαιότερον μετὰ τὸν πατριάρχην πρόσωπον καὶ εἶχε ῥόλον μεσάζοντα μεταξὺ τοῦ προκαθημένου τῆς Ἐκκλησίας καὶ τοῦ Αὐτοκράτορος. Παρατηρεῖται, ἀπὸ τὸν ϛ΄ αἱ. καὶ ἔπειτα, ὅτι ὁ σύγκελλος διεδέχετο τὸν πατριάρχην εἰς τὸ ἀνώτατον ἐκκλησιαστικὸν ἀξίωμα. Κατὰ δὲ τὸ β΄ ἥμισυ τοῦ ι΄ αἰ. τὸ ἀξίωμα τοῦ Συγκέλλου ἀλλάζει βαθμιαίως περιεχόμενον καὶ γίνεται τιμητικὸς τίτλος ὅστις ἐχορηγεῖτο εἰς μητροπολίτας, οὕτως ὥστε συντόμως ὁ ἀριθμὸς τῶν μητροπολιτῶν συγκέλλων ηὐξήθη καὶ ὁ Κωνσταντῖνος Θ΄ Μονομάχος (1042-1065) ἠναγκάσθη νὰ ἐπινοήσῃ νέον τίτλον τοῦ Πρωτοσυγκέλλου. Ἀργότερον ἐδημιουργήθησαν καὶ οἱ τίτλοι τοῦ «Προέδρου τῶν Πρωτοσυγκέλλων» καὶ τοῦ «Πρωτοπροέδρου τῶν Πρωτοσυγκέλλων». Μετὰ δὲ τὴν ἅλωσιν τῆς ΚΠόλεως ὑπὸ τῶν Φράγκων τὸ 1204 ἐνεφανίσθη ὁ τίτλος τοῦ «Μεγάλου Πρωτοσυγκέλλου». βλ. Κ. Ἐμμ. Πλακογιάννης, Τιμητικοὶ τίτλοι καὶ ἐνεργὰ ἀξιώματα στὸ Βυζάντιο, Θεσσαλονίκη 2001, σσ. 128, 129, ODB, τόμ. 3, σσ. 1993, 1994, Ἀθηναγόρας Παραμυθίας, «Ὁ θεσμὸς τῶν Συγκέλλων ἐν τῷ Οἰκουμενικῷ Πατριαρχείῳ», ΕΕΒΣ 4 (1927), σσ. 3-38. Τοῦ Μιχαὴλ Ψελλοῦ ὑπάρχει ἓν ἐπίγραμμα διὰ τὸν σύγκελλον ἀπὸ τὸ ὁποῖον φαίνεται τὸ ὀφφίκιον τοῦ συγκέλλου καὶ ἡ θέσις: Εἰς τὸν πρωτοσύγκελλον [ back ] Σύγκελλος ὡς σύνοικος, ἀλλὰ τοῦ λόγου, [ back ] καὶ πρῶτος ὡς πρόεδρος, ἀλλὰ τοῦ πόλου. [ back ] πᾶς οὖν τις αὐτὸν πρωτοσύγκελλον λέγε [ back ] ὡς οὐρανοῦ πρόεδρον, ὡς θεοῦ φίλον.(Μιχαὴλ Ψελλοῦ, Ποιήματα, ἔκδ. L. G. Westerink, Stuttgart 1992, ποίημα 28.)

[ back ] 356. G. L. Huxley, “On the Erudition of George the Synkellos”, Proceedings of the Royal Irish Academy 81, (1981), σσ. 207-217.

[ back ] 357. H. Hunger, Βυζαντινὴ Λογοτεχνία, τόμ. β΄, σ. 132.

[ back ] 358. C. Mango, Βυζάντιο: Ἡ Αὐτοκρατορία τῆς Νέας Ῥώμης, σ. 165.

[ back ] 359. Γεωργίου Συγκέλλου, Ἐκλογὴ Χρονογραφίας, ἔκδ. A. A. Mosshammer, Leipzig 1984, 1-478, βλ. καὶ William Adler and Paul Tuffin, The Chronography of George Synkellos: A Byzantine Chronicle of Universal History from the Creation, Oxford 2002.

[ back ] 360. Κατὰ τὴν μαρτυρίαν τοῦ Μ. Γλυκᾶ: «Καθά φησιν ὁ χρονογράφος Ἰωάννης ὁ Σκυλίτζης, τῆς χρονογραφίας μὲν κατήρξατο Γεώργιος ὁ καὶ σύγκελλος χρηματίσας Ταρασίου τοῦ ἁγιωτάτοῦ πατριάρχου, ἀπὸ καταβολῆς δὲ κόσμου, καὶ μέχρις αὐτῶν τῶν τυράννων κατέληξε, Μαξιμιανοῦ δηλονότι καὶ Μαξιμίνου τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ. μετὰ δέ γε τὸν Γεώργιον ὁ ὁμολογητὴς Θεοφάνης», Βίβλος Χρονική, ἔκδ. I. Bekker, [CSHB, Bonn 1836], σ. 457, Ἰωάννου Σκυλίτζη, Σύνοψις Ἱστοριῶν, ἔκδ. J. Thurn, [CFHB 5, Berlin 1973], σ. 1, βλ. καὶ Θεοφάνους, Χρονογραφία, ἔκδ. C. de Boor, σ. 3.

[ back ] 361. NPNF, 2^η σειρά, τόμ. 1, σ. 618.

[ back ] 362. Θεοφάνους, Χρονογραφία, ἔκδ. C. de Boor, σ. 3.

[ back ] 363. G. L. Huxley, “On the Erudition of George the Synkellos”, Proceedings of the Royal Irish Academy 81, (1981), σ. 216, βλ. καὶ C. Mango, “Greek Culture in Palestine after the Arab Conquest”, σ. 151.

[ back ] 364. Ihor Sevcenko, “The Search for the Past in Byzantium around the Year 800”, DOP 46, (1992), σσ. 279-293.

[ back ] 365. G. L. Huxley, “On the Erudition of George the Synkellos”, σ. 213.

[ back ] 366. PMBZ, (# 2180), σσ. 673-674.

[ back ] 367. Η. Hunger, Βυζαντινὴ Λογοτεχνία, β΄, σσ. 132, 133.

[ back ] 368. Αὐτόθι.

[ back ] 369. Γεωργίου Συγκέλλου, Ἐκλογὴ Χρονογραφίας, ἔκδ. A. A. Mosshammer, σ. 1,^1-26.

[ back ] 370. Βλ. κατωτέρω.

[ back ] 371. A. T. Grafton, “Joseph Scaliger and Historical Chronology: The Rise and Fall of a Discipline”, History and Theory 14, (1975), σσ. 156-185.

[ back ] 372. William Adler and Paul Tuffin, The Chronography of George Synkellos, σ. lxiv, σημ. 165.

[ back ] 373. B. Croke, “The Originality of Eusebius’ Chronicle”, American Journal of Philology 103, (1982), σσ. 195-200, A. Kazhdan, A History of Byzantine Literature (650- 850), σ. 206.

[ back ] 374. Θ. Δετοράκη, Βυζαντινὴ Φιλολογία, τόμ. β΄, σ. 396.

[ back ] 375. G. L. Huxley, “On the Erudition of George the Synkellos”, σ. 209.

[ back ] 376. Η. Hunger, Βυζαντινὴ Λογοτεχνία, τόμ. β΄, σ. 132.

[ back ] 377. Ihor Sevcenko, “The Search for the Past in Byzantium around the Year 800”, DOP 46, (1992), σ. 281.

[ back ] 378. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοὶ Ἱστορικοὶ καὶ Χρονογράφοι, τόμ. β΄, Ἀθήνα 2002, σ. 91.

[ back ] 379. Γεωργίου Συγκέλλου,Ἐκλογὴ Χρονογραφίας, ἔκδ. A. A. Mosshammer, σ. 44, 13.

[ back ] 380. Γεωργίου Συγκέλλου,Ἐκλογὴ Χρονογραφίας, ἔκδ. A. A. Mosshammer, σ. 14, 22.

[ back ] 381. Αὐτόθι, σσ. 440,^1-25: 442,^1-5, βλ. καὶ Av. Cameron, “Zonaras, Syncellus and Agathias- A Note”, The Classical Quarterly 14, (1964), σσ. 82-84.

[ back ] 382. Ἀναφερόμενος εἰς τὸν Κλαύδιον τῶν Ῥωμαίων λέγει ὁ Γ. Σύγκελλος ὅτι ὑπῆρξεν ὁ πρῶτος ὁ ὁποῖος ἐπέτρεψε νὰ νυμφεύεται ὁ ἀδελφὸς τὴν ἀδελφήν του: «Οὗτος ἐρασθεὶς ἀδελφιδῆς οἰκείας ἐνομοθέτησε πρῶτος, ὥς φασι, θυγατέρας ἀδελφῶν ἄγεσθαι», Γ. Συγκέλλου,Ἐκλογὴ Χρονογραφίας, ἔκδ. A. A. Mosshammer, σ. 406,^14-19. Ἡ πληροφορία αὐτὴ προέρχεται ἀπὸ τὸν Suetonius, De Vita Caesarum, 26, 3.

[ back ] 383. Γεωργίου Συγκέλλου,Ἐκλογὴ Χρονογραφίας, ἔκδ. A. A. Mosshammer, σ. 229, 22.

[ back ] 384. Αὐτόθι, σσ. 200, 201, Nicholas Horsfall, “Virgil’s Roman Chronography: A Reconsideration”, The Classical Quarterly 24, (1974), σσ. 111-115.

[ back ] 385. Γεωργίου Συγκέλλου,Ἐκλογὴ Χρονογραφίας, ἔκδ. A. A. Mosshammer, σ. 399, 2.

[ back ] 386. William Adler and Paul Tuffin, The Chronography of George Synkellos, σ. lxii. Σημ. 150.

[ back ] 387. Tessa Rajak, Justus of Tiberias, The Classical Quarterly 23, (1973), σσ. 345-368.

[ back ] 388. Γεωργίου Συγκέλλου, Ἐκλογὴ Χρονογραφίας, ἔκδ. A. A. Mosshammer, σ. 44, 12. βλ. καὶ K. A. Kitchen, “The Chronology of Egypt”, World Archaeology 23, (1991), σσ. 201- 208.

[ back ] 389. Γεωργίου Συγκέλλου, Ἐκλογὴ Χρονογραφίας, ἔκδ. A. A. Mosshammer, σ. 44, 12.

[ back ] 390. Αὐτόθι, σ. 243,³⁰ καὶ σ. 274,^{14- 15}.

[ back ] 391. Αὐτόθι, σ. 41, 8.

[ back ] 392. Αὐτόθι, σ. 44, 14.

[ back ] 393. Αὐτόθι, σ. 382, 2.

[ back ] 394. Αὐτόθι, σ. 260, 17.

[ back ] 395. Αὐτόθι, σ. 15, 13.

[ back ] 396. William Adler and Paul Tuffin, The Chronography of George Synkellos, σ. lxii.

[ back ] 397. G. L. Huxley, “On the Erudition of George the Synkellos”, σ. 216.

[ back ] 398. Barry Baldwin, “Time Immemorial: Archaic History and its Sources in Christian Chronography from Julius Africanus to George Syncellus”, Speculum 66, (1991), σσ. 112-114.

[ back ] 399. K. Krumbacher, Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Λογοτεχνίας, τόμ. α΄, σ. 693.

[ back ] 400. Γεωργίου Συγκέλλου,Ἐκλογὴ Χρονογραφίας, ἔκδ. A. A. Mosshammer, σσ. 381,^23-24: 382,^1-4.

[ back ] 401. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοὶ Ἱστορικοὶ καὶ Χρονογράφοι, τόμ. β΄, σ. 92.

[ back ] 402. Γεωργίου Συγκέλλου,Ἐκλογὴ Χρονογραφίας, ἔκδ. A. A. Mosshammer, σ. 240,12-16.

[ back ] 403. G. L. Huxley, “On the Erudition of George the Synkellos”, σ. 214.

[ back ] 404. Τὸν Βίον τοῦ Μιχαὴλ Συγκέλλου ἔγραψεν ὁ Νικηφόρος Γρηγορᾶς (ιγ΄–ιδ΄ αἰ.). Ὑπάρχει καὶ ἀνώνυμος βίος (BHG 1296), R. Guilland, Essai sur Nicephore Gregoras. L’homme et l’oeuvre, Paris 1926, σσ. 175-177, Κ. Μ. Μεϊμάρη, Βυζαντινὴ Ἁγιολογικὴ Βιογραφία, σ. 87, Th. N. Schmit, Kahrie-dzami, Investija-Bulletin de l’Institut Archeol., Russe A CP. 11, (1906), 260-279, βλ. καὶ Claudia Sode, Jerusalem- Konstantinopole- Rom. Die Viten des Michael Synkellos und des Brüder Theodoros und Theophanes Grapti, Stuttgart 2001, σσ. 145-298.

[ back ] 405. A. Kazhdan, A History of Byzantine Literature (650-850), σ. 258.

[ back ] 406. Σ. Εὐστρατιάδου, «Μιχαὴλ ὁ Σύγκελλος», Νέα Σιὼν 31, (1936), σσ. 329-338.

[ back ] 407. M. Cunningham, The Life of Michael the Synkellos. Text, Translation and Commentary, Belfast 1991, σ. 46.

[ back ] 408. Ἕλληνες Γραμματικοί, ἔκδ. A. Hilgard, τόμ. 1, 3, Leipzig 1901, σ. 305. Κατὰ δὲ τὸν P. Lemerle ἡ προπαιδεία εἶναι ἡ στοιχειώδης ἐκπαίδευσις, τῆς ὁποίας ἡ ὕλη εἶναι τὰ γράμματα, εἴτε πεζὰ εἴτε ἱερά, Ὁ Πρῶτος Βυζαντινὸς Οὐμανισμός, σ. 93.

[ back ] 409. M. Cunningham, The Life of Michael the Synkellos, σσ. 46, 48.

[ back ] 410. N. G. Wilson, Οἱ Λόγιοι στὸ Βυζάντιο, σσ. 106, 107.

[ back ] 411. M. Cunningham, The Life of Michael the Synkellos, σ. 52.

[ back ] 412. J. Featherstone, “The Praise of Theodore Graptos by Theophanes of Caesarea”, Anal. Boll. 98, (1980), σσ. 93-150.

[ back ] 413. S. Efthymiadis, “Notes on the Correspondence of Theodore the Studite”, REB 53, (1995), σσ. 141-163. Γραμματικός, συμφώνως πρὸς τὸ Liddell and Scott’s Greek–English Lexicon, Oxford 1980, σ. 145, εἶναι «ὁ λίαν καταρτισθεὶς εἰς τὴν γραμματικήν, ἤτοι ὁ γραμματικός».

[ back ] 414. Θεοδώρου Στουδίτου, Ἐπιστολαί, ἔκδ. G. Fatouros, I, II [CFHB, Series Berolinensis 31. Berlin 1992], ἐπισ. 91 καὶ ἰδίως ἐπισ. 151.

[ back ] 415. Σ. Εὐστρατιάδου, «Μιχαὴλ ὁ Σύγκελλος», Νέα Σιὼν 31 (1936), σσ. 329-338.

[ back ] 416. Ἰωάννου Φωκυλίδου, «Μιχαὴλ πρεσβύτερος καὶ σύγκελλος Ἱεροσολύμων», Νέα Σιὼν 13, (1913), σσ. 667-649.

[ back ] 417. M. Cunningham, The Life of Michael the Synkellos, σσ. 53, 54, Σ. Ευστρατιάδου, «Μιχαὴλ ὁ Σύγκελλος», Νέα Σιὼν 31, (1936), σσ. 329-338.

[ back ] 418. P. J. Alexander, “Religious Persecutions and Resistance in the Byzantine Empire of the Eighth and Ninth Centuries: Methods and Justifications”, Speculum 52, (1977), σσ. 238-264.

[ back ] 419. Σ. Εὐστρατίαδου, Ἁγιολόγιον τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, σ. 337.

[ back ] 420. John L. Amoreaux, “The Biography of Theodore Abu Qurrah Revisited”, DOP 56, (2002), σσ. 25-40.

[ back ] 421. Κανὼν προεόρτιος εἰς τὴν Μεταμόρφωσιν, Κανὼν ἐξαγορευτικός, Κανὼν εἰς πάντας τοὺς ἁγίους καὶ Κανὼν ψαλλόμενος εἰς καιρὸν ἀνομβρίας, βλ. Σ. Εὐστρατιάδου, «Μιχαὴλ ὁ Σύγκελλος», Νέα Σιὼν 31, (1936), σσ. 329-338.

[ back ] 422. C. Crimi, Michele Sincelo, Per la restaurazione delle venerande e sacre immagini [Bollettino dei Classici, Suppl. 7, Rome, 1990], 28-34.

[ back ] 423. Σούδας Λεξικόν, 1170, 1141, βλ. καὶ «Μιχαὴλ Συγκέλλου πρεσβυτέρου Ἱεροσολύμων ἐγκώμιον εἰς τὸν ἅγιον Διονύσιον», PG 4, 617A-668D.

[ back ] 424. D. Donnet, Le traité de la construction de la phrase de Michel le Syncelle de Jérusalem [Etudes de philologie, d’archéologie et d’histoire anciennes 22, Brussels, 1982], 157-419, τοῦ αὐτοῦ, “La tradition imprimée du traite de grammaire de Michel le Syncelle”, Byzantion 42, (1972), σσ. 441-508, βλ. καὶ R. H. Robbins, The Byzantine Grammarians: Thier Place in History, σσ. 149-162.

[ back ] 425. Α. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, ΑΙΣ, τόμ. δ΄, σσ. 271-302.

[ back ] 426. H. Delehaye, “Saints de Thrace et de Mésie”, Anal. Boll. 31, (1912), σσ. 176-187

[ back ] 427. P. Nikitin-V. Vasilievskij, Skazanija o 42 amorijskich mucenikach, Πετρούπολις 1906, 22-36.

[ back ] 428. C. Crimi, Michele Sincello, Per la restaurazione delle venerande e sacre immagini, σ. 39.

[ back ] 429. Ὕμνος τοῦ σωτῆρος Χριστοῦ, ἔκδ. C. Mondésert and C. Matray, τόμ. 3, [Sources Chrétiennes 158, Paris 1970], σ. 194, 17.

[ back ] 430. Ἕπη Θεολογικὰ καὶ Δογματικά, PG 37, 514A.

[ back ] 431. Νόννου, Διονυσιακά, ἔκδ. R. Keydell, 2 τόμοι, Berlin 1959: 1:1-500, 2:1-509.

[ back ] 432. Κατὰ τὴν ἔκδοσιν τοῦ C. Crimi, στίχ. 11.

[ back ] 433. Ἑλληνικὴ Ἀνθολογία, 15, 40, 1.

[ back ] 434. Αὐτόθι, 15, 40, 34.

[ back ] 435. Κατὰ τὴν ἔκδοσιν τοῦ C. Crimi, στίχ. 23.

[ back ] 436. Ὁμήρου,Ἰλιάς, ἔκδ. T. W. Allen, Α, 250.

[ back ] 437. Εἰς Δημήτραν, ἔκδ. T. W. Allen, W. R. Halliday and E. E. Sikes, 2^η ἔκδ. Oxford 1936, 310.

[ back ] 438. Κατὰ τὴν ἔκδοσιν τοῦ C. Crimi, στίχ. 48.

[ back ] 439. Εἰς τὴν Ὕψωσιν τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, [Νόθ.], PG 59, 679 .

[ back ] 440. Κατὰ τὴν ἔκδοσιν τοῦ C. Crimi, στίχ. 60.

[ back ] 441. Ἔπη Ἱστορικά, Περὶ ἑαυτοῦ, PG 37, 1017A.

[ back ] 442. Κατὰ τὴν ἔκδοσιν τοῦ C. Crimi, στίχ. 64.

[ back ] 443. Πινδάρου, Νεμέα, ἔκδ. H. Maehler, μέρ. 1, 5^η ἔκδ. Leipzig 1971, ᾠδὴ 8,^35-37.

[ back ] 444. Κατὰ τὴν ἔκδοσιν τοῦ C. Crimi, στίχ. 65-66.

[ back ] 445. Εἰς τὸ ἅγιον Βάπτισμα, (λόγος 40), PG 36, 364B.

[ back ] 446. Κατὰ τὴν ἔκδοσιν τοῦ C. Crimi, στίχ. 80.

[ back ] 447. Ὁμήρου,Ἰλιάς, ἔκδ. T. W. Allen, ΚΓ, 479.

[ back ] 448. Κατὰ τὴν ἔκδοσιν τοῦ C. Crimi, στίχ. 103-104.

[ back ] 449. Ψαλ. (21,7).

[ back ] 450. Εἰς Ψαλμούς, [ἀμφιβ.], PG 12, 1253C.

[ back ] 451. Εἰς Ἰώβ, ἔκδ. J. B. Pitra, τόμ. 2, Paris 1884, σ. 386.

[ back ] 452. Εἰς τὴν Ῥαχὴλ καὶ εἰς τὰ νήπια, [Νόθ.], PG 61, 699 .

[ back ] 453. Κατηχήσεις φωτιζομένων 1-18, ἔκδ. W. Reischl and J. Rupp, 2 τόμοι, Munich 1:1848, 2:1860, Κατήχ. 12, 15,^27-33.

[ back ] 454. Κατὰ τὴν ἔκδοσιν τοῦ C. Crimi, στίχ. 113.

[ back ] 455. Θεογονία, ἔκδ. M. L. West, Oxford 1966, 420.

[ back ] 456. Εἰς τὰ Ἔπη τοῦ Γρηγορίου Θεολόγου ἐντοπίζομεν στῖχον μὲ τὴν ἰδίαν ἀναφοράν: «ἥδε γάρ ἐστιν ἄνακτος ἐμοῦ φύσις ὄλβον ὀπάζειν»,Ἔπη Θεολογικὰ καὶ Δογματικά, PG 37, 422A.

[ back ] 457. Βλ. Σὴν χάριν ἄμμιν ὄπαζε καὶ ὀλβιόδωρον ἀρωγήν· (Ἑλληνικὴ Ἀνθολογία, 1, 23, 2) [ back ] Ὑψιμέδων Θεοῦ υἱέ, φαεσφόρον ἀίδιον φῶς, [ back ] σήν μοι ὄπαζε χάριν καὶ νῦν καὶ ἔπειτα καὶ αἰεί. (Ἑλληνικὴ Ἀνθολογία, 1, 26, 2) [ back ] Χριστέ, Θεοῦ σοφίη, ὄπασον χάριν εὐεπιάων. (Ἑλληνικὴ Ἀνθολογία, 1, 27, 4)

[ back ] 458. Κατὰ τὴν ἔκδοσιν τοῦ C. Crimi, στίχ. 114.

[ back ] 459. Ὁμήρου,Ἰλιάς, ἔκδ. T. W. Allen, ΙΖ, 645-647.

[ back ] 460. Πράξ. Ἀποστ, (1, 14).

[ back ] 461. Ἑλληνικῶν Α΄, ἔκδ. E. Marchant, τόμ. 1, Oxford 1900, β΄, 4, 18.

[ back ] 462. D. Donnet, Le traite de la construction de la phrase de Michel le Syncelle de Jerusalem, Brussels, Rome 1982.

[ back ] 463. R. H. Robbins, The Byzantine Grammarians, σ. 149.

[ back ] 464. N. G. Wilson, Οἱ Λόγιοι στὸ Βυζάντιο, σ. 107.

[ back ] 465. S. Griffith, Journal of Ecclesiastical History 36, (1985), σ. 34.

[ back ] 466. PMBZ, (#5059), σσ. 285-292, Ἰω. Φωκυλίδου, «Μιχαὴλ πρεσβύτερος καὶ σύγκελλος Ἱεροσολύμων», Νέα Σιὼν 13, (1913), σσ. 667-649, Σ. Λάμπρου, Κατάλογος τῶν ἐν ταῖς Βιβλιοθήκαις τοῦ Ἁγίου Ὅρους Ἑλληνικῶν κωδίκων, Κανταβριγία 1900, τόμ. β΄, σ. 18.

[ back ] 467. N. G. Wilson, Οἱ Λόγιοι στὸ Βυζάντιο, σ. 107.

[ back ] 468. C. Mango, “Greek Culture in Palestine after the Arab Conquest”, σ. 155.

[ back ] 469. N. G. Wilson, Οἱ Λόγιοι στὸ Βυζάντιο, σ. 106.

[ back ] 470. D. Donnet, Le traite de la construction de la phrase de Michel le Syncelle de Jerusalem, σ. 157.

[ back ] 471. Ο. Π. σ. 1380.

[ back ] 472. PMBZ, (#1506), σ. 484.

[ back ] 473. K. Krumbacher, Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Λογοτεχνίας, τόμ. β΄, σ. 377.

[ back ] 474. G. Studemund, Anecdota Varia Graeca I, Berlin 1886, σσ. 170-184, C. Mango, “Greek Culture in Palestine after the Arab Conquest”, σσ. 156, 157.

[ back ] 475. G. Studemund, Anecdota Varia Graeca I, σσ. 170, 171, Ἑξαήμερον ἢ κοσμουργία, PG 92, 1425A-1578B.

[ back ] 476. G. Studemund, Anecdota Varia Graeca I, σ. 171, Ὁμήρου,Ἰλιάς, ἔκδ. T. W. Allen, Δ, 424.

[ back ] 477. G. Studemund, Anecdota Varia Graeca I, σ. 172.

[ back ] 478. Ὁμήρου,Ἰλιάς, ἔκδ. T. W. Allen, Γ, 164.

[ back ] 479. G. Studemund, Anecdota Varia Graeca I, σ. 175.

[ back ] 480. Περὶ ἑαυτοῦ, PG 37, 1433A.

[ back ] 481. G. Studemund, Anecdota Varia Graeca I, σ. 176.

[ back ] 482. Εἰς τὴν ἄλωσιν τῆς Ἱερουσαλήμ, ἔκδ. M. Gigante, Sophronii Anacreontica, 14, σσ. 1-24.

[ back ] 483. Av. Cameron, “New Themes and Styles in Greek Literature”, σ. 85.

About

Fellowships

The Library

Programs

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ: ΕΙΣ ΤΑΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΑΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΔΥΟ ΠΡΩΤΟΥΣ ΑΙΩΝΑΣ ΤΗΣ ΑΡΑΒΟΚΡΑΤΙΑΣ (Ζ’ & Η’)

«H EΛΛΗΝΙΚH ΠΑΙΔΕIΑ ΚΑΤA ΤΟYΣ ΔΥΟ ΠΡΩΤΟΥΣ ΑΙΩΝΑΣ ΤΗΣ ΑΡΑΒΟΚΡΑΤΙΑΣ»: Η ΜΕΓΑΛΗ ΛΑΥΡΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΣΑΒΑ

Α΄. ΚΥΡΙΛΛΟΣ Ο ΣΚΥΘΟΠΟΛΙΤΗΣ Ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΥΣ ΤΟΥ ΒΙΟΥ ΤΟΥ ΟΣΙΟΥ ΠΑΤΡΟΣ ΗΜΩΝ ΣΑΒΑ ΤΟΥ ΗΓΙΑΣΜΕΝΟΥ

Β΄. Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΛΑΥΡΑΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΣΑΒΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΜΕΣΑΙΩΝΑ ΚΑΙ Η ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΗ ΑΥΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗ

1. ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΡΗΤΗΣ Ο ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΙΤΗΣ (περ. 650 ἢ 660 – 720 ἢ 740)

2. ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ (679/680 – 749/750)

3. ΚΟΣΜΑΣ Ο ΜΕΛῼΔΟΣ (περ. 674/76-περ. 752/54)

4. ΣΤΕΦΑΝΟΣ Ο ΣΑΒΑΪΤΗΣ (περ. 725-794 ή 807)

5. ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΥΓΚΕΛΛΟΣ (ϗ -† 810/811)

6. ΜΙΧΑΗΛ ΣΥΓΚΕΛΛΟΣ (761-846)

7. ΗΛΙΑΣ ΧΑΡΑΞ

Γ΄. ΤΑ ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΘΕΝΤΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΕΙΔΗ

Footnotes

The Center for Hellenic Studies	Contact Us
	Phone: 202-745-4400
3100 Whitehaven St NW	Fax: 202-797-8650
Washington, DC 20008	outreach@chs.harvard.edu